سهم ایران از صادرات دانش‌بنیان چقدر است؟
سادینا آبایی فعال حوزه اقتصاد دیجیتال
باید اذعان داشت که کسب آمارهای قابل اعتنا و واقعی به‌سختی صورت می‌گیرد و من به همین دلیل است که کمتر از عدد و رقم صحبت می‌کنم، با این اوصاف آخرین آمار از صادرات محصولات با فناوری بالا در کشور حاکی از آن است که ایران درصد بسیار کمی یعنی شاید کمتر از چهار درصد از کل صادرات تولیدات کشور، محصولات فناوری اطلاعات و ارتباطات و دانش‌بنیان به دیگر کشورها صادر می‌کند.
این آمار نگران‌کننده است و تامل بیشتری را برای جبران عقب ماندن از دیگر کشورها می‌طلبد. این در حالی است که آخرین برآوردهای صادرات فناوری پیشرفته در جهان نشان می‌دهد این آمار در کشورهای توسعه‌یافته درصد بسیار بالاتری از کل صادرات تولید آن کشورها را به خود اختصاص داده است. به عبارت درست‌تر صادرات محصولات فناوری اطلاعات و دانش‌بنیان در مقایسه با کشورهای درحال توسعه و حتی همسایگان هم اندک و نیازمند توجه بیشتر است. صادرات فناوری‌های پیشرفته و خدمات فنی و مهندسی از زوایای مختلفی قابل بررسی است. از یک سو مسائل مربوط به صادرات به‌طور اخص از قبیل رفع موانع صادرات، تشویق صادرکنندگان و ارائه خدمات لازم به آنها و ازسوی دیگر موقعیت تجاری کشور در سطح جهانی باید مورد بررسی قرار گیرد و تغییر و تحولات سریع تکنولوژی در سطح بین‌المللی دنبال شود و برنامه‌ریزی‌های اقتصادی و تجاری داخلی هماهنگ با دنیای تکنولوژی و بین‌المللی صورت پذیرد ودر نهایت به اجرا گذاشته شود.
از میان موانع اقتصادی صادرات محصولات دانش‌بنیان حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات، باز هم به‌طور اخص می‌توان از عدم ثبات نرخ ارز و موانع سرمایه‌گذاری نام برد. از آنجا که تولیدات داخلی فناوری‌های پیشرفته نیازمند واردات تجهیزات مربوطه است، نوسانات نرخ ارز و عدم تخصیص‌های به‌موقع ارز برای تولیدات داخلی و در نتیجه صادرات این فناوری‌ها به عنوان معضل به حساب می‌آید و جو مساعد و آرام مورد نیاز برای تجارت خارجی را مختل می‌کند. باید شرایط مساعد برای سرمایه‌گذاری در زمینه صادرات نیز تشویق شود. بدون افزایش سرمایه‌گذاری و استفاده بهینه از منابع تولید، نمی‌توان امیدی به افزایش صادرات محصولات این حوزه رادر بلندمدت داشت؛ بنابراین برای رسیدن به این هدف باید ابتدا موانع سرمایه‌گذاری، موانع اداری، خدماتی و طولانی‌بودن فرآیندهای امور گمرکی، کمبود راه‌ها و اسکله‌های مناسب، مشکلات حمل ونقل و ترخیص کالا، عدم ثبات در قوانین و مقررات تجاری و ضعف اطلاع‌رسانی والبته از همه مهم‌تر تعدد سامانه‌های موجود را عامل کاهش صادرات دانست که البته حل این موانع برخی در کوتاه‌مدت و تعدادی نیز در بلندمدت امکان‌پذیر است و بعد با راه‌حل علمی و عملی به سراغ افزایش صادرات رفت. باید از یک طرف توجه به این نکته اساسی که افزایش رقابت در سطح جهان و روندهای تجاری متفاوت به قدری گسترش یافته که اگر دولتمردان و صاحبان کسب‌وکارهای صادرات‌محور در اولویت‌های برنامه خود این تغییرات را قرار ندهند، حضور آنها در چرخه بازارهای جهانی کمرنگ شده یا حذف خواهند شد. ازسوی دیگر مسائل سیاسی و تحریم‌های اقتصادی در سال‌های گذشته موانعی در راه استفاده از فرصت‌های مناسب در زمینه‌های مختلف مانند سرمایه‌گذاری خارجی و ارتباط پایدار با شریک خارجی ایجاد کرده که باید برای آن هم چاره‌ای اندیشید.
دنیا به این مهم رسیده که صادرات فناوری‌های پیشرفته و کالاها و خدمات دانش‌بنیان به واسطه ارزش بالا، ایجاد ثبات و اقتدار سیاسی و وابستگی در کشور مقصد، نسبت به سایر صادرات تولیدات ایجاد می‌کند و از اهمیت بیشتری برخوردار هستند. همچنین با توجه به ارزش اقتصادی بالای این تولیدات در مقایسه با مواد خام یا تولیدات با فناوری‌های سطح پایین و متوسط، توسعه صادرات کالاها و خدمات دانش‌بنیان و فناورمحور می‌تواند تاثیر شگرفی بر توسعه و رفاه اقتصادی و اقتدار سیاسی کشور در عرصه بین‌المللی داشته باشد. متاسفانه حوزه فناوری و نوآوری، نه متولی مشخصی برای محاسبه و گزارش‌دهی منظم شاخص صادرات محصولات با فناوری بالا و نه متولی مشخصی برای حل معضلات صادرات دارد.
پس ازجمله اقدامات اساسی که باید در جهت افزایش صادرات غیرنفتی به‌خصوص صادرات فناوری‌های پیشرفته و خدمات فنی و مهندسی انجام داد، می‌توان به رفع موانع اقتصادی کلان نظیر نوسانات نرخ ارز و ایجاد جذابیت سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پیشرفته برای بخش غیردولتی، رفع موانع ساختاری، اعم از ساختار فیزیکی حمل‌ونقل، ارتباطات و ساختار نهادی نظیر قوانین و مقررات تجاری، اطلاع‌رسانی و حل‌وفصل و مدیریت موانع بیرونی و استفاده از ظرفیت‌های بین‌المللی نظیر همکاری‌های منطقه‌ای، ایجاد زیرساخت‌های قانونی مورد نیاز برای پیوستن در زمان مناسب و با شرایط مناسب به سازمان تجارت جهانی اشاره کرد.
همچنین تدوین بسته‌های سیاستی مناسب برای حمایت از صادرات خدمات فنی و مهندسی شرکت‌ها مشتمل بر ابزارهای حمایت مالی، مشاوره و تسهیل قوانین و مقررات مربوطه برای دستیابی به بازارهای صادرات این نوع خدمات، تعریف محصولات با فناوری‌های بالا و شناسایی مصادیق، آموزش‌های لازم و انتقال تجربه‌های بزرگان و صادرکنندگان با فناوری‌های سطح بالا ضروری است و از سوی دیگر نیاز به تعیین متولی واحد برای اندازه‌گیری، پایش و گزارش‌دهی منظم شاخص‌های صادرات محصولات با فناوری بالا و صادرات خدمات فنی و مهندسی در کشور بیش از پیش احساس می‌شود. در انتها باید توجه داشت آینده از آن فعالیت‌های دانش‌محور و فناوری اطلاعات و ارتباطات است که این امر با تحول دیجیتال در فهم و عمل میسر خواهد شد و البته دوست عزیزمان هوش مصنوعی را در فرآیندهای بین‌المللی دست‌کم نباید گرفت.
