درد مشترک ایران و شیلی
شیلی به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده مس و دومین تولیدکننده لیتیوم جهان، در معرض نابودی زیست‌بوم‌‌‌های خود قرار دارد. اگرچه حدود ۱۵ درصد از تولید ناخالص داخلی سالانه این کشور اسپانیایی زبان به معدن و صنایع معدنی مربوط است، اما خطر وقوع خشکسالی و بحران محیط‌زیستی، آینده زیستن در این سرزمین کرانه غربی آمریکای جنوبی را تهدید میکند.
افزایش تولید باتری‌‌‌های بر پایه لیتیوم به واسطه گسترش روز‌افزون تقاضا برای خودروهای الکتریکی و دیگر کالاهای باتری‌محور، مشتریان زیادی را روانه معادن لیتیوم شیلی کرده است؛ اما استخراج آب‌محور لیتیوم در شیلی که روشی پرمصرف تلقی می‌شود، باعث شده تا فعالان محیط‌زیستی این کشور، از به صدا در آمدن زنگ خطر نابودی محیط‌زیست این کشور به خصوص در نیمه شمالی آن خبر دهند. اگرچه شیلی قصد دارد با خارج کردن کنترل معادن لیتیوم از دست بخش خصوصی، نظارت بیشتری بر استخراج این ماده ارزشمند از اعماق خاک داشته باشد، اما تجربه‌‌‌ای جهانی نشان می‌دهد که احتمالا دخالت دولت در این زمینه، اتفاقی به مراتب ناگوارتر را رقم خواهد زد.
بخش معدن در شیلی یکی از ستون‌های اقتصادی این کشور است و صادرات مس بخش قابل توجهی از درآمد دولت را تشکیل می‌دهد. بیشتر معادن در شیلی در منطقه نورته گرانده متمرکز شدهاند که این منطقه در صحرای گران‌‌‌بهای آتاکاما واقع شده است. شیلی بزرگ‌ترین تولیدکننده مس، ید و رنیم در جهان، دومین تولیدکننده لیتیوم، دومین تولیدکننده مولیبدن، ششمین تولیدکننده نقره، هفتمین تولیدکننده نمک، هشتمین تولیدکننده پتاس، سیزدهمین تولیدکننده گوگرد و همچنین سیزدهمین تولیدکننده آهن در جهان است. این بخش ۵.۷۳ میلیون تن مس و ۷۰ هزار تن معادل کربنات لیتیوم (LCE) در سال ۲۰۱۹ تولید کرد. سهم بازار جهانی مس شیلی ۲۸ درصد و سهم بازار تولید لیتیوم آن ۲۳ درصد است. ۸.۷ میلیارد دلار فروش لیتیوم شیلی در سال اخیر بوده است. در سال ۲۰۲۲، بخش معدن در شیلی تقریبا ۱۴.۶ درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) این کشور را تشکیل می‌داد. این بالاترین سهم ثبت شده در کشور از سال ۲۰۱۱ است. انتظار میرود سال ۲۰۲۳ با تولید ناخالص داخلی ۳۴۰ میلیارد دلاری شیلی به اتمام برسد. این درحالی است که در سال ۲۰۲۱ صادرات معدن بیش از ۶۲ درصد از کل صادرات شیلی بود، رقمی که از سال ۲۰۱۰ مشاهده نشده است. میانگین قیمت سالانه مس در سال ۲۰۲۱، معادل ۴.۲۳ دلار در هر پوند بود که بالاترین قیمت از سال ۲۰۱۱ است. قیمت تقریبی هر پوند مس در سال ۲۰۲۳ نیز ۳.۵۶ دلار است.
تاریخچه معدنکاری در شیلی
اگرچه اهمیت مس در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ کاهش یافت، اما همچنان، مس مهم‌ترین محصول اقتصاد شیلی در سال ۱۹۹۲ بود. سهم ۳۰درصدی مس از ارزش کل صادرات، کاهش قابل توجهی نسبت به دهه ۱۹۶۰، زمانی که تقریبا ۸۰ درصد از کل صادرات را تشکیل می‌داد به خود می‌دید، اما باز هم این عدد، آمار کمی نبود. در ادامه، صادرات معادن بهطور کلی حدود ۴۸درصد از کل صادرات را در سال ۱۹۹۱ به خود اختصاص داده بود. شیلی برای گسترش بیشتر معادن خود، دو تحول را در دستور کار قرار داد. دو تحولی که در بخش مس قابل توجه بود. اول، در دوره ۱۹۸۷-۱۹۹۱، افزایش قابل توجهی در تولید مس تصفیه شده و همچنین کاهش نسبی در تولید مس کبود مشاهده شد. دوم، شرکت دولتی مس کودلکو، بزرگ‌ترین تولیدکننده مس جهان، همچنان نقش غالبی در تولید مس کشور داشت. (کودلکو ۶۰ درصد از تولید مس شیلی در سال ۱۹۹۱ را به خود اختصاص داد).
با این حال، آغاز جهش و قدرت‌نمایی معدن شیلی از تصویب قانون موسوم به کودلکو در آوریل ۱۹۹۲ بود که برای نخستین بار به کودلکو اجازه داده شد تا با بخش خصوصی سرمایهگذاری مشترکی را برای کار کردن منابع بهرهبرداری نشده تشکیل دهد. بنابراین در یک گام بزرگ، کودلکو در سال ۱۹۹۵، از شرکت‌های معدنی داخلی و خارجی دعوت کرد تا در چهار اکتشاف مشترک در شمال شیلی شرکت کنند. با شروع پروژه‌های سرمایهگذاری جدید، شرکت‌های خصوصی خارجی اهمیت فزاینده‌‌‌ای پیدا کردند.
رشد حضور شرکت‌های خصوصی خارجی در استخراج مس در مقیاس بزرگ ناشی از درک بهتر جامعه تجاری بین‌المللی از شیلی و قانون معدنکاری این کشور بود که در رژیم پینوشه وضع شده بود. این قانون به وضوح قوانین جبران خسارت را به صورتی ملی‌‌‌سازی میکرد. به این صورت، سرمایه‌گذاران بیشتری برای سرمایهگذاری تشویق شدند. با توجه به شرایط مطلوب‌تر، فلپس دوج، یک شرکت معدنی ایالات‌متحده و شرکت معدنی فلزات سومیتومو، یک شرکت ژاپنی، قراردادی به ارزش ۱.۵ میلیارد دلار در سال ۱۹۹۲ با دولت شیلی برای توسعه کاندلاریا، یک معدن مس و طلا در جنوب کوپیاپو امضا کردند. تولید بالقوه مس تصفیه شده این معدن، معادل ۱۰درصد کل تولید کودلکو بود.
صندوق تثبیت مس
در طول تاریخ معدنکاری شیلی، حتی زمانی که شاهد کاهش اهمیت مس بودیم، این کشور همچنان تحت تاثیر تقاضای بالای بازار بین‌المللی مس قرار داشت. در نتیجه این امر، دولت تصمیم گرفت تا با ایجاد صندوق تثبیت مس، اثر تغییر قیمت مس را خنثی کند. این صندوق به این صورت عمل میکرد که هر زمان قیمت مس افزایش می‌یافت، دولت بخشی از درآمدهای افزایش یافته را به صندوق هدایت میکرد. این منابع در آن سال‌هایی که قیمت مس به زیر سطح «عادی» خود می‌‌‌رسید، استفاده می‌شد. این توسعه نهادی به شیلی کمک کرد حداقل تا حدی خود را از نوسانات بازار مس رهایی بخشد. در صورت نیاز اساسی به پول بیشتر، گاهی اوقات از صندوق تثبیت مس استفاده می‌شود. بخشی از این صندوق برای کمک به بازسازی پس از زلزله ویرانگر سال ۲۰۱۰ شیلی استفاده شد. این صندوق بسته به میزان مازاد بودجه در هر سال، ۰.۲تا ۰.۵ درصد از تولید ناخالص داخلی را دریافت کرد. در سال ۲۰۰۶، یکباره مبلغ ۶۰۰ میلیون دلار آمریکا به صندوق اضافه شد. این صندوق در سال ۲۰۰۷ با صندوق ثبات اقتصادی و اجتماعی جایگزین شد. صندوق جدید مازاد مالی بیش از یک درصد تولید ناخالص داخلی را به صورت سالانه دریافت میکند.
تنوع بالای قیمت مس از طرق مختلف بر اقتصاد شیلی، به ویژه حساب‌های خارجی و در دسترس بودن ارز خارجی تاثیر گذاشت.
زنجیره لیتیوم
شمال شیلی بخشی از زنجیره لیتیوم را با ذخایر قابل توجهی به شکل آب نمک تشکیل می‌دهد. رشد انفجاری تولید خودروهای الکتریکی از سال ۲۰۱۵ باعث افزایش تقاضای لیتیوم این کشور شده است. شیلی تولیدکننده اصلی لیتیوم از آب نمک است. تا سال ۲۰۱۷، زمانی که استرالیا از آن پیشی گرفت، شیلی تولیدکننده اصلی لیتیوم جهان بود. طبق یک برآورد، شیلی در تولید لیتیوم تا سال ۲۰۳۰ از تمام جهان پیشی خواهد گرفت.
بیشتر ذخایر لیتیوم شیلی در بیابان آتاکاما و منطقه ماریکونگا است و تمام لیتیوم استخراج شده در شیلی تا سال ۲۰۲۳ از بیابان آتاکاما تامین می‌شود. دو شرکت استخراج لیتیوم که در حال حاضر در شیلی فعالیت میکنند، یعنی SQM و آلبرماله به ترتیب تا سال ۲۰۳۰ و ۲۰۴۳ مجوز استخراج لیتیوم را دارند. در آوریل ۲۰۲۳ دولت شیلی برنامه‌هایی را برای ملی کردن صنعت لیتیوم خود اعلام کرد. بدین‌ترتیب شرکت دولتی مس کودلکو از سوی دولت مامور شد تا با SQM درباره ملی‌‌‌سازی مذاکره کند.
کیسه دوختن دولت برای معادن خصوصی!
۷۲ درصد معادن مس شیلی متعلق به شرکت‌های معدنی خصوصی است. ۲۸ درصد باقی مانده متعلق به دولت است و توسط کودلکو اداره می‌شود. شیلی در حال حاضر بیش از ۵۰درصد از ذخایر لیتیوم جهان را در اختیار دارد. این کشور دارای ۶۳ نمکزار است که این تعداد شامل ۱۸ تالاب شور است. ۹۰ درصد از ذخایر لیتیوم شیلی در منطقه آتاکاما قرار دارد که اکنون تحت قرارداد اجاره با شرکت‌های خصوصی SQM و آلبرماله است. با وجود موفقیت‌‌‌های بخش خصوصی در سرمایهگذاری بر معادن لیتیوم شیلی که نتیجه آن صادرات ۸.۷ میلیارد دلاری در این بخش بوده است، رئیس‌جمهور شیلی در ۲۰ آوریل ۲۰۲۳ طرح ملی لیتیوم را برای نحوه بهرهبرداری از منابع لیتیوم اعلام کرد. در این طرح، تاسیس یک شرکت دولتی لیتیوم، تشکیل یک موسسه تخصصی برای جذب فناوریهای مربوطه و مذاکره مجدد با دو شرکت اس‌کیو‌ام و آلبرماله و نیز ترویج همکاری بخش دولتی و خصوصی دیده شده است. تاکنون بهرهبرداری از منابع لیتیوم شیلی توسط بخش خصوصی صورت گرفته است. البته مطابق این طرح، دولت شیلی به قرارداد با این شرکت‌های خصوصی مانند اس‌کیو‌ام با مدیریت خولیو پونس لرو، داماد پینوشه و شرکت آمریکایی آلبرماله که تا سال ۲۰۳۰ معتبر است احترام خواهد گذاشت و قصد لغو این قراردادها را ندارد.
حرکت به‌سوی معدنکاری پاک
بخش معدن شیلی در حال سرمایهگذاری در فناوریهای جدید برای پایدارتر شدن و حمایت از اهداف تغییر اقلیم این کشور است. پروژه‌های معدنی از نمک‌‌‌زدایی و انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر برای کاهش ردپای کربن استفاده میکنند. اتحادیه معدن‌کاران شیلی تخمین می‌زند که تا سال ۲۰۲۳، معادل ۶۳ درصد برق از منابع انرژی پاک تامین می‌شود. کل مصرف آب در بخش معدن کمتر از چهار درصد است که این در مقایسه با ۷۲درصد در بخش کشاورزی، عددی ناچیز است. در بخش معدن تقریبا سه‌چهارم آب در چرخش است و دوباره به کار گرفته می‌شود. شرکت‌های معدنی همچنین از فناوریهای اتوماسیون و عملیات از راه دور برای بهبود کارآیی و ایمنی استفاده میکنند.
حمله لیتیوم به آب شیلی!
النا ریورا، رئیس جامعه بومی کولا در شمال شیلی، در تلاش است تا پیامی مهم را برای هم‌میهنان خود بفرستد. «شیلی در حال حرکت به سمت یک بحران عظیم آب است.» اگرچه معادن شیلی مصرف‌کننده بزرگی در بخش آب نیستند، اما به واسطه معدنکاری‌‌‌ها در مسیر آب، شرایط به صورت ناگواری در حال پیشروی است. ریورا و دخترش، لزلی، معتقدند که اگر آبراه‌ها در سرزمین‌‌‌های آند به خشک شدن خود ادامه دهند، فرهنگ و سنتهای باستانی آنها نیز خشک خواهد شد. به دیدگاه آنان، هسته اصلی این بحران استخراج لیتیوم است. از آنجا که شیلی دومین تولیدکننده بزرگ لیتیوم است، یک جزء حیاتی از باتری‌‌‌هایی که انرژی وسایل نقلیه الکتریکی، دستگاه‌های هوشمند، نیروگاه‌های تجدیدپذیر و سایر فناوری‌‌‌ها را تامین میکنند و به دور شدن جهان از سوخت‌‌‌های فسیلی کمک میکنند، در شیلی تولید و استخراج می‌شوند. این فلز را می‌توان به سه روش استخراج کرد. اول از سنگ سخت که این روش در استرالیا رایج است. دوم، از سنگ‌های رسوبی، فرآیندی که در حال حاضر در جنوب غربی ایالات‌متحده در حال توسعه است و سوم، از طریق تبخیر آب‌نمک‌های موجود در زیر نمکزارهای فلات آتاکاما در آمریکای جنوبی. روش دوم تا حد زیادی پر مصرف‌ترین روش استخراج آب از جهت مصرف آب است. معدنچیان آب شور حاوی لیتیوم یا همان آب نمک را به حوضچه‌های عظیم پمپاژ میکنند، جایی که ممکن است سال‌ها طول بکشد تا فرآیند تبخیر لیتیوم جدا شود. این تکنیک منابع آب کمیاب را تخلیه میکند، به تالاب‌ها آسیب می‌رساند و به جوامع آسیب می‌رساند. اگر شرایط زیست‌محیطی خطرناکی که ممکن است شیلی درگیر آن شود را در نظر بگیریم، حتی در این کشور نیز طی دهه‌های آتی یا حتی سالیان نزدیک‌تر، جنگی بزرگ برای آب به راه خواهد افتاد. میراث دوران پینوشه در شیلی، خصوصی‌سازی مواد معدنی و آب بود که این، به شرکت‌ها مالکیت آن منابع را در یک منطقه می‌داد. این در حالی است که با اجرای عملیات استخراج مواد معدنی، مناطق خشک حتی خشک‌‌‌تر می‌شوند، جوامع دسترسی خود را به آب آشامیدنی از دست می‌دهند و این امر باعث می‌شود برای تحویل آب به مناطق خشک به تانکرها نیاز باشد.
به نظر می‌‌‌رسد مساله عدم رسیدگی به حقوق محیط‌زیست مناطق معدنی و عدم تخصیص حقوق دولتی به مناطق مهم، تنها در ایران امری رایج نیست و در شیلی نیز با وجود درآمدهای میلیارد دلاری، توجه کافی به محیط‌زیست مناطق تحت استخراج معدنی، صورت نمی‌گیرد.
بیابان اطراف کوپیاپو، پایتخت منطقه آتاکامای شیلی، با استخراج مواد معدنی غریبه نیست. (درواقع، حادثه‌ای که در سال ۲۰۱۰، ۳۳ معدنچی را به مدت ۶۹ روز به دام انداخت و توجه جهان را به خود جلب کرد، در استان کوپیاپو رخ داد.) معادن طلا، مس، بور و سایر معادن که حوضچه‌های سمی تولید میکنند و همزمان منابع آب را آلوده و کاهش می‌دهند در این منطقه به وفور یافت می‌شود. تا به امروز، اکثر استخراج لیتیوم شیلی در نمکزار صحرای آتاکاما، نزدیک به مرزهای این کشور با آرژانتین و بولیوی انجام شده است، اما منابع آن در حال کاهش است. از آنجا که تقاضای جهانی برای لیتیوم به صورتی روز‌افزون در حال افزایش است، شرکت‌های معدنی اکنون مشتاق هستند تا از منطقه بسیار کوچک‌‌‌تر نمک ماریکونگا که در حدود ۱۰۰ مایلی شمال شرقی کوپیاپو قرار دارد، بهرهبرداری کنند. حال آنکه فعالان محیط‌زیست قصد دارند تا سد راه این موضوع شوند. ساکنان سان پدرو د آتاکاما، از جمله جامعه بومی لیکن آنتای، درباره استخراج معادن که ذخایر آب آنها را تمام میکند و بر فعالیت‌‌‌های کشاورزی و دامداری‌‌‌ها تاثیر می‌‌‌گذارد، هشدارهای زیادی به دولت و مقامات حوزه معدن شیلی داده‌اند. بومیان مدت‌هاست که می‌گویند: «این چیزی است که اینجا اتفاق افتاده است و این چیزی است که ممکن است برای هر منطقه دیگری نیز اتفاق بیفتد.» فرهنگ و سنتهای باستانی جامعه کولا که در کوه زندگی میکنند نیز در معرض خطر است.
جوامع بومی شیلی از تاثیرات استخراج لیتیوم رنج می‌برند، در حالی که هیچ یک از مزایای این فلز را نمی‌بینند. مردم شیلی می‌گویند: «هیچ چیز در شیلی نمی‌ماند. همه‌چیز به جاهای دیگر میرود و ما در شیلی وسایل نقلیه الکتریکی نداریم. ما از آلودگی رنج می‌بریم و انرژی سبز به شمال جهان میرود. اما به قیمت چه چیزی؟»
در حال حاضر، مردمی که در اطراف منطقه نمکی ماریکونگا زندگی میکنند، با وجود اینکه حداقل دوجین شرکت معدنی در حال حاضر در حال کاوش در این منطقه هستند، توانسته‌‌‌اند از استخراج لیتیوم جلوگیری کنند. سال گذشته، دولت پروژه‌ای به نام معادن منطقه بلانکو را تصویب کرد، اما به لطف فعالان، این تصمیم در حال حاضر در مرحله تجدید‌نظر است که شروع استخراج معادن را به تاخیر انداخته است. فعالان ادعا میکنند که شرکت‌های پشتیبان این پروژه با عدم کسب رضایت آزادانه، قبلی و آگاهانه، بر اساس اعلامیه سازمان ملل در مورد حقوق مردمان بومی (که توسط ۱۴۴ کشور از جمله شیلی به تصویب رسیده است)، حقوق جامعه را نقض کردند.
اثرات زیست محیطی استخراج لیتیوم بر آتاکاما نیز وخیم است. حدود ۸۰ درصد از گونه‌های جانوری نمکزار بومی هستند و این منطقه برای پرندگان مهاجر حیاتی است. نوادو ترس کروسس، لاگونا د سانتا روزا و تالاب رامسر، زیستگاه سه گونه فلامینگوی نمادین هستند که جمعیت آنها رو به کاهش است. از ۵۳ گونه جانوری که در این تالاب زندگی میکنند، ۱۷ گونه در شیلی در معرض خطر انقراض محسوب می‌شوند، از جمله ویکونا، گواناکو و چینچیلای دم کوتاه.
چه باید کرد؟
حامیان محیط‌زیست نیاز فوری به تغییر رویه‌های فعلی در فلات آتاکاما را مد نظر دارند. با کاهش قیمت لیتیوم و افزایش تقاضا برای فناوری انرژی پاک - به ویژه در مناطقی مانند ایالات‌متحده، اروپا و چین - کارشناسان در شیلی افزایش شش برابری تقاضای جهانی کربنات لیتیوم را بین سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۳۰ برآورد میکنند که نزدیک به ۸۰ درصد از آن برای تولید خودروهای الکتریکی مصرف خواهد شد. کارشناسان با تشبیه تبخیر آب نمک به شیوه‌های عمیقا ناقص و قدیمی صنعت زغال سنگ، می‌گویند که مایل هستند شاهد توقف کامل این تکنیک استخراج لیتیوم باشند. در عین حال، با توجه به نیاز فوری به فناوری پاک، این گزارش سرمایهگذاری در راه‌های جایگزین برای رفع نیازهای لیتیوم مانند ساخت باتری‌‌‌های لیتیوم یونی با دوام بیشتر و بازیافت فلز در باتری‌‌‌های مستعمل را پیشنهاد میکنند.
در همین حال، شیلی در بحبوحه بازنویسی قانون اساسی خود است، روندی که پس از تحولات اجتماعی سراسری در سال ۲۰۱۹ آغاز شد. سند جدید که در حال حاضر توسط ۱۵۵ نماینده منتخب مردم تهیه می‌شود، می‌تواند صنایع استخراجی این کشور را بهطور اساسی تغییر شکل داده و شاید شرایط آن را بیشتر از گذشته با اکوسیستم سالم برای شیلی وفق دهد.
زندگی آنجاست
دکتر کریستینا دورادور، میکروبیولوژیست شیلیایی با بیش از دوازده سال مطالعه بر روی نمکزارها و یکی از دانشمندان برجسته شیلی، از جمله اعضای کنوانسیون قانون اساسی است که امیدوار است شیلی را به آینده‌ای آگاهانه‌تر از نظر زیست محیطی سوق دهد. او همچنین به دنبال نجات کشور خود است. تحقیقات نشان داده است که مناطق نمکی - مناظری که به درستی با مریخ مقایسه شدهاند - اکوسیستم‌های متنوع و ظریفی هستند که مملو از میکروارگانیسم‌هایی هستند که بهطور بالقوه می‌توانند به مناطق دیگر کمک کنند تا با تغییرات آب و هوایی سازگار شوند.
دورادور معتقد است ارگانیسم‌‌‌هایی که در صحرای آتاکاما زندگی میکنند در حال حاضر به خوبی با محیط سازگار شدهاند. در نتیجه ما می‌توانیم از آنها چیزهای زیادی در مورد زمین آینده خود یاد بگیریم. اشکال کوچک حیات در بیابان ممکن است به خوبی به ما کمک کنند تا بحران آب و هوایی را در وضعیت خوبی طی کنیم، یا با ایجاد پایه‌‌‌ای برای داروهای جدید با بیماری‌های همه‌‌‌گیر آینده (یا حتی فعلی) مبارزه کنیم. اما تنها راه محافظت از این میکروارگانیسم‌‌‌ها، حفاظت از زیستگاه‌های آنها است. حتی اگر زندگی دیده نشود، زندگی آنجاست و باید از آن محافظت کرد.
