چشم‌انداز زنجیره تامین مواد معدنی حیاتی چگونه خواهد بود؟

مسائل سیاسی، نظارتی و اجتماعی و همچنین میزان دسترسی به عرضه و ظرفیت تولید از جمله عواملی هستند که در زنجیره تامین مواد معدنی حیاتی اختلال ایجاد کرده است. به دنبال انتظار برای افزایش حجم تقاضا برای مواد معدنی حیاتی، وزارت انرژی ایالات متحده آمریکا این مواد را در فهرستی با نام مواد اولیه حیاتی دسته‌بندی کرده است.

محدودیت دسترسی به حجم عرضه

فلز مس نقش بسیار مهمی در گذار به انرژی‌های تجدیدپذیر دارد. یکی از کاربردهای عمده فلز نامبرده در سیم‌پیچی موتور خودروهای الکتریکی و همچنین در کابل‌کشی به منظور انتقال برق در این خودروها است. پیش‌بینی می‌شود مصرف مس با افزایش حجم تقاضا برای این فلز در بخش‌های مرتبط با گذار به انرژی‌های تجدیدپذیر مانند تولید برق از نیروگاه‌های بادی، نیروگاه‌های خورشیدی و به‌ ویژه در خودروهای الکتریکی و زیرساخت‌های شارژ مرتبط با آن، روند صعودی به خود بگیرد. با توجه به کاهش حجم سنگ معادن مس و همچنین توقف استخراج این فلز پایه در برخی معادن بزرگ مقیاس، احتمالا روند عرضه مس در آینده با محدودیت‌هایی مواجه خواهد شد. در نتیجه، ضرورت ایجاب می‌کند سرمایه‌گذاری‌ها به منظور ایجاد ظرفیت‌های جدید در بخش تولید افزایش پیدا کند.

نیکل فلز دیگری است که به طور فزاینده‌ای در فرایند گذار به انرژی‌های تجدیدپذیر به ویژه در تولید باتری خودروهای الکتریکی مورد استفاده قرار می‌گیرد. شرایط در بازار نیکل نسبت به بازار مس متفاوت است. در همین راستا، کشور اندونزی به عنوان یک تولیدکننده بزرگ محصولات نیکل از جمله نیکل تصفیه شده، با دانش و سرمایه تولیدکنندگان چینی به این مرحله رسیده که منجر به ایجاد وضعیت مازاد عرضه در بازار این فلز شده است. این امر باعث کاهش قیمت نیکل در بازارهای جهانی شده است و بر اساس آن برخی از تولیدکنندگان مجبور شده‌اند ظرفیت تولید خود را کاهش دهند. از همین رو، روند عرضه محصولات نیکل به طور فزاینده‌ای در اندونزی و چین متمرکز شده است.

ناگفته نماند تولید لیتیوم در چین افزایش چشمگیری را در این زمینه تجربه کرده است. در همین رابطه، میزان تولید کربنات لیتیوم معادل چین از لپیدولیت ۱۲۶ درصد در آوریل سال ۲۰۲۴ نسبت به مدت مشابه سال ۲۰۲۳ افزایش یافت و این میزان افزایش در مدت مذکور برای اسپودومن ۱۰۹ درصد بود. هم‌اکنون افزایش حجم ذخایر انبارهای لیتیوم به بالاترین حد خود رسیده و آنچه مسلم بوده، این است که وضعیت مازاد عرضه این ماده معدنی در بازار به تدریج با افزایش حجم تقاضا از سوی مصرف‌کنندگان کاهش خواهد یافت.

تنش‌های ژئوپلیتیک و بی‌ثباتی سیاسی

در سال‌های اخیر، تنش‌های ژئوپلیتیکی به طور قابل‌توجهی بر زنجیره تامین مواد معدنی حیاتی تاثیرگذار بوده است. با آغاز جنگ روسیه و اوکراین، برخی محدودیت‌های وضع شده بر روند صادرات مواد معدنی حیاتی از مبدا روسیه، دسترسی به برخی از این مواد اولیه از این کشور را تحت تاثیر قرار داده است. علاوه‌براین، وضع تحریم‌های جهانی علیه روسیه چالش‌هایی را در زنجیره تامین برخی از مواد اولیه از جمله مس و آلومینیوم را ایجاد کرده است؛ البته که جنگ روسیه و اوکراین موجب شده تقاضا برای فلز مس به دلیل استفاده از آن در تولید میلیون‌ها گلوله جنگی حاوی مس افزایش پیدا کند.

فلز کبالت، یکی دیگر از مواد اولیه حیاتی است که در تولید باتری‌ خودروهای الکتریکی به‌ کار می‌رود و حدود ۷۰ درصد از عرضه سالانه این ماده معدنی از جمهوری دموکراتیک کنگو (DRC) تامین می‌شود. در واقع می‌توان بیان کرد فلز کبالت یک محصول جانبی تولید شده از فرایند استخراج مس و نیکل است. لازم به یادآوری است که افزایش قیمت مس در نیمه اول سال ۲۰۲۴، منجر به افزایش سریع حجم عرضه آن شد که در ادامه این اتفاق باعث کاهش قیمت کبالت و تاثیر منفی بر بازار این ماده معدنی شده است. از آنجایی که چین مدیریت هفت معدن از ۱۰ معدن بزرگ کبالت در جمهوری دموکراتیک کنگو را بر عهده دارد، هم ایالات متحده آمریکا و هم اتحادیه اروپا تلاش‌ دارند به منظور کاهش وابستگی خود به چین برای تامین کبالت و دیگر مواد معدنی حیاتی، بر ایجاد و تقویت زنجیره تامین داخلی تمرکز کنند.

بر همین اساس، تیره شدن روابط بین ایالات متحده آمریکا و چین باعث ایجاد بی‌ثباتی در روند عرضه برخی بازارهای کالایی از جمله گرافیت و عناصر نادر خاکی در سراسر جهان شده است. از آنجایی که چین بیشترین حجم تولید گرافیت جهان را به خود اختصاص داده است، بنابراین اعمال هرگونه محدودیت تجاری یا وضع هرگونه تعرفه بر صادرات این مواد معدنی از مبدا چین می‌تواند منجر به ایجاد اختلالات قابل‌توجه و افزایش هزینه تولید برای تولید‌کنندگان در صنعت باتری و دیگر صنایع شود. لازم به توضیح است که حدود ۹۰ درصد از تولید عناصر نادر خاکی جهان در چین انجام می‌شود و هرگونه اختلال در تامین این مواد اولیه، امنیت عرضه عناصر نادر خاکی در سراسر زنجیره تامین را با چالشی جدی مواجه خواهد کرد.

تغییر قوانین و سیاست‌گذاری‌های مرتبط با محیط زیست

مهم‌ترین سیاست‌گذاری در سطح جهان که اجرای آن در کوتاه‌مدت بر بازار لیتیوم تاثیر قابل‌توجهی می‌گذارد، قانون کاهش تورم ایالات متحده آمریکا (IRA) است. بر اساس قانون مذکور، بیش از ۸۰ میلیارد دلار بودجه برای سرمایه‌گذاری‌های مرتبط با صنعت باتری اختصاص یافته که شامل ۷/۵ میلیارد دلار به منظور پرداخت اعتبار مالیاتی برای خرید خودروهای الکتریکی و ۳۰ میلیارد دلار برای پرداخت اعتبار به منظور تولید سلول‌های باتری است. انتظار می‌رود این حجم از سرمایه‌گذاری‌ها در کوتاه‌مدت و بلندمدت باعث افزایش نرخ پذیرش خودروهای الکتریکی و جهش در حجم تولید باتری و تقاضا برای لیتیوم از سوی مصرف‌کنندگان در بازار شود.

اریک نوریس، مدیرعامل شرکت «Albemarle» در سال ۲۰۲۳ طی مصاحبه ای عنوان کرد: قانون کاهش تورم ایالات متحده آمریکا (IRA) از زنجیره تامین باتری ریسک‌زدایی انجام داده و موجب افزایش حجم سرمایه‌گذاری‌ها در این کشور شده است.

به گفته وی، چندین سال گذشته اغلب سوال می‌شد که آیا حجم عرضه لیتیوم به ایالات متحده افزایش خواهد یافت؟ در پاسخ به این سوال، آن زمان اعلام شد که منطق اقتصادی چندانی برای راه‌اندازی واحد تولید لیتیوم در خاک آمریکا وجود ندارد؛ چراکه فعالیت مصرف‌کنندگان این ماده معدنی در قاره آسیا متمرکز است. نوریس در ادامه اظهار داشت: قانون کاهش تورم ایالات متحده آمریکا (IRA) انگیزه‌‎ای برای راه‌اندازی یک زنجیره تامین در این کشور ایجاد کرده که بر مبنای آن، حجم تقاضای داخلی برای لیتیوم و ریسک‌زدایی از زنجیره تامین تسریع یافته است.

اتحادیه اروپا نیز با ارائه طرح مواد اولیه حیاتی (CRMA) قدم در مسیر خودکفایی در تامین این مواد حیاتی گذاشته است. لازم به ذکر است که اجرای طرح مذکور از روز ۲۳ ماه می ۲۰۲۴ آغاز شد. هدف از ارائه طرح نامبرده، تامین امنیت زنجیره مواد اولیه حیاتی در قالب اجرای اقداماتی برای رفع برخی موانع نظارتی برای راه‌اندازی پروژه‌های جدید است. بر اساس طرح مواد اولیه حیاتی (CRMA)، چارچوبی پیشنهاد شده که کشورهای عضو اتحادیه اروپا در راستای راه‌اندازی انبارهای ذخیره استراتژیک اقدامات هماهنگی را انجام خواهند داد.

یک تحلیلگر بخش حقوقی و نظارتی فعال در آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) در همین خصوص بیان کرد: هنوز بخش‌های زیادی از قوانین مرتبط با محیط زیست وجود دارد که نیازمند اصلاح است. در همین راستا، کمیسیون اروپا به دنبال ارائه قوانین پیشنهادی به منظور کاهش دی‌اکسید کربن تولیدی ناشی از استخراج و تولید مواد اولیه حیاتی است. با این وجود، این طرح پیشنهادی هنوز به مرحله تصویب و اجرا نرسیده است.علاوه بر طرح مذکور، اتحادیه اروپا طرحی با نام «digital product passport» ارائه کرده که مورد توجه گروه‌های مختلف صنایع قرار گرفته است. طرح (DPP) به عنوان بخشی از چارچوب‌های نظارتی جدید اتحادیه اروپا در بخش محیط زیست و صنعت باتری‌ها معرفی شده است که بر مبنای آن، داده‌های مرتبط با محصول در زنجیره تامین جمع‌آوری و به اشتراک‌ گذاشته خواهد شد. همچنین مطابق با طرح «European Green Deal» در اتحادیه اروپا، طرح (DPP) از ماه آگوست ۲۰۲۳ لازم‌الاجرا شد.

همچنین تحلیلگر مذکور به وضع محدودیت بر روند واردات و صادرات به عنوان خطرات مرتبط با فعالیت‌های نظارتی مهم در زنجیره تامین مواد معدنی حیاتی اشاره کرد. محدودیت‌های مذکور در کنار وضع محدودیت از سوی دولت چین بر روی صادرات گرافیت، گالیوم و ژرمانیوم از پایان سال ۲۰۲۳ و همچنین ممنوعیت اخیر صادرات بوکسیت از اندونزی، از جمله موادی هستند که موجب افزایش چالش‌ها در زنجیره تامین مواد معدنی حیاتی شده است. به گفته وی، از آنجایی که اتحادیه اروپا یکی از مصرف‌کنندگان بزرگ مواد معدنی حیاتی اولیه در جهان به شمار می‌رود، به همین دلیل چنین محدودیت‌هایی فعالان بازار مواد اولیه حیاتی در این اتحادیه اروپا را نگران کرده است.

به گفته برخی از معامله‌گران بازار، اجرای طرح مواد اولیه حیاتی اتحادیه اروپا (CRMA) هنوز کسب‌وکار آن‌ها را تحت تاثیر قرار نداده است. طبق بررسی‌‎های انجام شده، واکنش‌ فعالان بازار به مکانیزم تعدیل میزان کربن تولیدی در اتحادیه اروپا (CBAM) بسیار متفاوت‌تر و بیشتر بوده است. بر این اساس طرح مذکور مکانیزمی است که در آن هزینه کربن تولیدی کالاهای وارداتی و در راستای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و رسیدن به اهداف برایند میزان انتشار کربن صفر محاسبه می‌شود و در صورت تخطی از میزان کربن تولیدی بیش از محدوده تعیین شده، هزینه آن توسط تولیدکننده باید پرداخت شود.

یکی از معامله‌گران ضمن پرهزینه برشمردن رعایت همه قوانین طرح نامبرده برای صادرکنندگان و تولیدکنندگان بازار، اظهار داشت: اجرای طرح تعدیل میزان کربن تولیدی در اتحادیه اروپا (CBAM) بر کل بازار تاثیر گذاشته است و چالش‌هایی را برخی شرکت‌ها در نحوه گزارش‌دهی میزان کربن تولیدی محصولات صادر شده ایجاد کرده است.

امکان پیش‌بینی قیمت‌ها در آینده دشوار شده است

قیمت مس طی ماه‌های اخیر در سال ۲۰۲۴ روند صعودی به خود گرفت و از سوی دیگر، تعرفه‌های ذوب و پالایش (TC/RCs) به پایین‌ترین سطح خود در تاریخ صنعت مس رسیده است. این مسئله موجب شد واحدهای ذوب مس با چالش‌هایی جدی به‌ ویژه با توجه به اینکه انتظار می‌رود وضعیت محدودیت دسترسی به کنسانتره مس طی چند سال آینده همچنان باقی بماند، مواجه شوند.

علاوه بر نوسانات قیمتی که در بازار مس شاهد آن هستیم، محدودیت دسترسی به منابع این فلز سرخ تاثیری منفی بر فرایند ادغام و اکتساب شرکت‌ها گذاشته است. اغلب شرکت‌ها در حال حاضر ترجیح می‌دهند سرمایه‌گذاری خود را به جای راه‌اندازی پروژه‌ها از صفر به پروژه‌های توسعه‌ای اختصاص دهند و این مسئله با توجه به محدودیت‌های دسترسی در صنعت مس روند صعودی به خود گرفته است.قیمت‌های عناصر نادر خاکی طی ماه‌های اخیر در راستای تداوم وضعیت نزولی حجم تقاضا برای آن‌ها در بخش تولید آهنربا در صنایع پایین‌دستی روندی نزولی را تجربه کرده است. در همین راستا، طبق ارزیابی هفتگی موسسه «Fastmarkets»، قیمت اکسید نئودیمیوم – پرازئودیمیوم با غلظت ۹۹ درصد (با محتوای ۷۵ درصد نئودیمیوم و ۲۵ درصد پرازئودیمیوم)، با شرط تحویل در بنادر اصلی چین و تقبل هزینه ارسال توسط خریدار از حدود ۵۴ تا ۵۶ دلار به ازای هر کیلوگرم در اواخر آوریل سال ۲۰۲۴، به رقمی حدود ۵۰ تا ۵۲ دلار به ازای هر کیلوگرم در روز ۱۱ ماه جولای سال جاری میلادی کاهش یافت. لازم به ذکر است که از نئودیمیوم – پرازئودیمیوم بیش از دیگر عناصر نادر خاکی در تولید آهنرباهای نئودیمیوم (NdFeB) استفاده می‌شود.

کاهش قیمت عناصر نادر خاکی در بازه زمانی سال ۲۰۲۴ و نیمه اول سال ۲۰۲۴

قیمت عناصر نادر خاکی سنگین از جمله دیسپروزی,م و تربیوم نیز به دلیل کمبود حجم تقاضا برای آن‌ها روندی نزولی به خود گرفته است. گفتنی است از دیسپروزیم و تربیوم در تولید آهنربای نئودیمیم به منظور بهبود عملکرد در دماهای بالاتر استفاده می‌شود. قیمت خودروهای الکتریکی به ویژه در اروپا بسیار بالاست و این مسئله موجب شده نرخ پذیرش چنین خودروهایی در قاره سبز با محدودیت همراه شود. تولیدکنندگان تجهیزات اصلی ممکن است با پیروی از شرکت خودروسازی تسلا در استفاده از باتری‌های لیتیوم آهن فسفات (LFP)، خودروهای الکتریکی مقرون به صرفه‌تری جهت عرضه به بازار تولید کنند. طبق پیش‌بینی‌های ارائه شده برای فروش خودروهای الکتریکی در قاره اروپا، انتظار می‌رود سهم استفاده از باتری‌های لیتیوم آهن فسفات (LFP) و لیتیوم منگنز آهن فسفات (LMFP) تا سال ۲۰۳۴ در این قاره به ۳۴ درصد برسد.

تقویت مشارکت‌های استراتژیک به منظور استفاده بهینه‌تر از فناوری‌ها

تیم جانستون از شرکت «Li-Cycle»، به عنوان یکی از حاضران در کنفرانسی با محوریت تامین لیتیوم و مواد اولیه باتری که به میزبانی موسسه «Fastmarkets» در لاس وگاس آمریکا برگزار شد، بیان کرد: شرکت‌های فعال در صنعت بازیافت باید دایره ارتباطات خود با برخی از مشتریان مانند تولیدکنندگان تجهیزات اصلی را به منظور رفع موانع فنی مربوط به استفاده از فناوری‌ها گسترش دهند.

مطابق با چشم‌انداز ارائه شده در کنفرانس مذکور، بخش بازیافت باتری، نیازمند افزایش مشارکت‌های استراتژیک در بازارهای نوظهور اروپا و ایالات متحده آمریکا است. بر همین اساس، از آنجایی که زنجیره‌های ارزش ایالات متحده امریکا و اروپا از تعداد زیادی از شرکت‌های کوچک مقیاس تشکیل شده‌اند، این موضوع باعث می‌شود ایجاد مشارکت‌های استراتژیک اهمیت فزاینده‌ای پیدا کند.

وی معتقد است که شرکت‌های کوچک‌‎مقیاس دسترسی به منابع مالی، به یک منطقه یا بازار جدید و یک شبکه گسترده‌تری از زنجیره ارزش را فراهم می‌کنند. این شرکت‌ها به دنبال سرمایه‌گذاری شرکت‌های بزرگتر به منظور فراهم نمودن امکان اشتراک‌گذاری شبکه‌های خود هستند، از همین رو، چنین اقدامی باعث جلوگیری از خروج شرکت‌های کوچک مقیاس از بازار می‌شود. در رابطه با بخش بازیافت مواد معدنی حیاتی، برخی از شرکت‌های فعال غیر بازیافتی در شرایط فعلی که نیاز به استفاده مواد بازیافتی بیش از پیش احساس می‌شود، به دنبال ورود به زنجیره ارزش بازیافت هستند.

وضعیت مازاد عرضه در بازار لیتیوم به دنبال کاهش قیمت آن

یکی از تفاوت‌هایی که میان طرح مواد اولیه حیاتی اتحادیه اروپا (CRMA) و قانون کاهش تورم آمریکا (IRA) وجود دارد، امکان دسترسی به بودجه به منظور توسعه پروژه‌ها و تقویت امنیت زنجیره تامین است.

در همین راستا، اداره تولید و زنجیره‌های تامین انرژی آمریکا (MESC) که تحت نظارت وزارت انرژی کشور نامبرده (DoE) فعالیت می‌کند، با هدف از بین بردن آسیب‌پذیری‌ها در زنجیره‌های تامین انرژی پاک این کشور تاسیس شده است.

به گفته اشلی زوموالت فوربس، معاون بخش باتری و مواد حیاتی اداره تولید و زنجیره‌های تامین انرژی آمریکا (MESC)، قانون سرمایه‌گذاری و مشاغل زیربنایی و قانون کاهش تورم آمریکا (IRA) هر دو امکان دسترسی به ۵۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در بخش انرژی ایالات متحده آمریکا را فراهم آورده‌اند.

وی که به عنوان یکی از حاضران در کنفرانس تامین لیتیوم و مواد اولیه باتری به میزبانی موسسه «Fastmarkets» حضور داشت، خاطرنشان کرد: فراهم کردن زیرساخت برای تخصیص چنین بودجه عظیمی، نشان از عزم بالای آمریکا به منظور حضور در بازار رقابتی مواد اولیه حیاتی دارد.

فوربس در نطق خود در کنفرانس مذکور، قانون کاهش تورم آمریکا (IRA) را مبتنی بر ارائه مشوق‌های مالی دانست و افزود: در طرح مواد اولیه حیاتی اتحادیه اروپا (CRMA) بیشتر بر اجرای قوانین نظارتی در بازار تاکیده شده است.

به گفته وی، طرح مواد اولیه حیاتی اتحادیه اروپا (CRMA) امکان دسترسی مستقیم به سرمایه را برای پروژه‌های استراتژیک فراهم نساخته است. با این حال، هدف اصلی از ارائه چنین طرحی دسترسی آسان‌تر به پروژه‌ها، امکان دریافت مجوزهای فعالیت در مدت زمان کمتر و دسترسی راحت‌تر به منابع مالی بوده است.در طرح نامبرده علاوه بر امکان دسترسی به سرمایه البته نه به صورت مستقیم، بر ترغیب کشورهای عضو اروپا در راستای فراهم کردن سرمایه‌گذاری در پروژه‌های استراتژیک داخلی به منظور رشد زنجیره تامین اشاره شده است.به گفته یکی از مشارکت‌کنندگان بازار، دستورالعمل‌های تعیین‌ شده در طرح مواد اولیه حیاتی اتحادیه اروپا (CRMA) کاملا سختگیرانه بوده و به منظور اجرای آن‌ها زمان زیادی صرف نخواهد شد. به علاوه، گذر زمان تاثیر چنین طرحی بر زنجیره تامین اتحادیه اروپا را مشخص خواهد کرد