فلزات گران‌بها در ایران؛ از شکوه باستانی تا چالش‌های امروزی

امروزه نیز ایران از نظر ذخایر فلزات گران‌بها، به‌ویژه طلا، جایگاه قابل‌توجهی در منطقه دارد. بر اساس مطالعات زمین‌شناسی، معادن طلای متعددی در کشور وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها شامل زرشوران، موته، ساریگونی، آق‌دره و داشکسن هستند. معدن زرشوران در استان آذربایجان غربی، یکی از بزرگ‌ترین معادن طلای خاورمیانه محسوب می‌شود و پتانسیل تولید چندین تن طلا در سال را دارد. علاوه بر این، استان‌های کردستان، خراسان رضوی و سیستان و بلوچستان نیز ذخایر قابل‌توجهی از طلا و نقره دارند که در صورت بهره‌برداری مناسب، می‌توانند سهم ایران را در تولید جهانی این فلزات افزایش دهند.

نقش فلزات گران‌بها در اقتصاد ایران

فراتر از بخش معدن، فلزات گران‌بها در حوزه‌های مختلف اقتصادی تأثیرگذار هستند. جواهرسازی یکی از صنایع مهم وابسته به طلا و نقره در ایران است که نه‌تنها در تأمین نیاز داخلی نقش دارد، بلکه می‌تواند به‌عنوان یک بخش صادراتی سودآور عمل کند. شهرهایی مانند تهران، اصفهان، مشهد و تبریز از مراکز اصلی تولید مصنوعات طلا و جواهرات دست‌ساز محسوب می‌شوند و دارای بازارهای سنتی و مدرن در این زمینه هستند. علاوه بر جواهرسازی، صنایع الکترونیک نیز از مصرف‌کنندگان عمده فلزات گران‌بها به شمار می‌روند، زیرا طلا و نقره به دلیل رسانایی بالای خود در ساخت مدارهای الکتریکی پیشرفته مورد استفاده قرار می‌گیرند. همچنین، این فلزات در صنایع پزشکی برای تولید تجهیزات دندانپزشکی، ایمپلنت‌های جراحی و ابزارهای پیشرفته پزشکی کاربرد دارند.

با این وجود، در حالی که ذخایر و پتانسیل‌های بالایی در ایران برای توسعه این صنعت وجود دارد، موانع و چالش‌های مختلفی باعث شده است که بهره‌برداری از فلزات گران‌بها به سطح مطلوب نرسد. برخی از مهم‌ترین این چالش‌ها شامل تحریم‌های اقتصادی، قاچاق فلزات گران‌بها، مشکلات زیست‌محیطی، کمبود فناوری‌های مدرن در فرآوری طلا و نقره، بوروکراسی پیچیده در اخذ مجوزهای معدنی و نوسانات بازار داخلی است.

یکی از اصلی‌ترین موانع توسعه این صنعت، تحریم‌های اقتصادی و مشکلات ارزی است که باعث شده ایران نتواند به فناوری‌های پیشرفته استخراج و فرآوری دسترسی داشته باشد. بسیاری از تجهیزات مورد نیاز برای افزایش راندمان استخراج، به دلیل تحریم‌ها قابل واردات نیستند یا با هزینه‌های بسیار بالا وارد می‌شوند. علاوه بر این، مشکلات مربوط به نقل‌وانتقال ارز موجب شده که صادرات رسمی طلا و نقره با دشواری‌هایی همراه باشد.

در کنار این چالش‌ها، قاچاق طلا و نقره به کشورهای همسایه یکی از مشکلات جدی صنعت فلزات گران‌بها در ایران است. اختلاف قیمت بین بازار داخلی و بازار جهانی، همراه با نوسانات شدید نرخ ارز، باعث شده که بخشی از تولید داخلی به جای عرضه در بازار رسمی، از مسیرهای غیرقانونی خارج شود. این مسئله نه‌تنها باعث کاهش درآمدهای دولتی می‌شود، بلکه موجب بی‌ثباتی در بازار داخلی طلا و نقره شده و سرمایه‌گذاری در این بخش را تحت تأثیر قرار داده است.

علاوه بر مشکلات اقتصادی، موانع زیست‌محیطی نیز یکی دیگر از دغدغه‌های مهم در این حوزه است. استخراج طلا معمولاً نیازمند استفاده از مواد شیمیایی خطرناکی مانند سیانور و جیوه است که در صورت عدم مدیریت صحیح، می‌توانند به منابع آب و خاک آسیب‌های جدی وارد کنند. در بسیاری از مناطق معدنی، پسماندهای استخراجی به‌درستی مدیریت نمی‌شوند و این امر موجب آلودگی محیط‌زیست شده است. قوانین سخت‌گیرانه زیست‌محیطی نیز در برخی موارد باعث توقف یا کاهش بهره‌برداری از معادن طلا شده‌اند.

یکی دیگر از مشکلات اساسی این صنعت، نبود فناوری‌های مدرن در فرآوری و استخراج فلزات گران‌بها است. در حالی که کشورهای پیشرفته از روش‌های نوین مانند استخراج زیستی (Bioleaching)، فناوری نانو در فرآوری طلا و استفاده از روباتیک در حفاری‌های معدنی استفاده می‌کنند، ایران همچنان وابسته به روش‌های سنتی و ماشین‌آلات قدیمی است که باعث کاهش راندمان استخراج و افزایش هزینه‌های تولید می‌شود. در همین زمینه با امیر حامدی یکی از کارشناس این حوزه پرداختیم که در ادامه می‌خوانید.

در ابتدا توضیح دهید که فلزات گرانبها چه جایگاهی در اقتصاد ایران دارند؟

فلزات گرانبها، به‌ویژه طلا و نقره، همواره نقش مهمی در اقتصاد ایران داشته‌اند. از نظر تاریخی، ایران یکی از تولیدکنندگان بزرگ طلا در منطقه بوده و آثار تاریخی به جا مانده از دوران‌های مختلف، از جمله هخامنشیان و ساسانیان، نشان‌دهنده اهمیت این فلزات در مبادلات تجاری، ضرب سکه و صنایع دستی بوده است. امروزه نیز معادن بزرگی مانند زرشوران، موته و دیگر ذخایر موجود در استان‌های آذربایجان غربی، کردستان و خراسان رضوی از مهم‌ترین منابع تأمین طلا و نقره در کشور محسوب می‌شوند.

علاوه بر اهمیت معادن، فلزات گرانبها در صنایع متعددی کاربرد دارند. جواهرسازی یکی از مهم‌ترین بخش‌هایی است که به طلا و نقره وابسته است و ایران با داشتن هنرمندان ماهر و بازارهای سنتی قدرتمند، سهم بسزایی در تولید و صادرات مصنوعات طلا و نقره دارد. همچنین، این فلزات در صنایع الکترونیک به‌عنوان رسانای الکتریکی با کیفیت بالا، در صنایع پزشکی برای تولید تجهیزات پیشرفته مانند ایمپلنت‌های دندانی و ابزارهای جراحی، و حتی در صنایع دفاعی و فضایی به کار گرفته می‌شوند.

با وجود این ظرفیت‌های عظیم، چالش‌های متعددی مانع از بهره‌برداری کامل از پتانسیل این صنعت شده است. نبود فناوری‌های پیشرفته برای فرآوری مواد معدنی، وابستگی به تجهیزات و دانش فنی خارجی، مشکلات مربوط به تحریم‌های اقتصادی که واردات ماشین‌آلات را دشوار کرده، و همچنین وجود معضلات بوروکراتیک و ضعف در سیاست‌گذاری‌های کلان، از جمله موانع اصلی توسعه صنعت فلزات گرانبها در ایران هستند.

علاوه بر این، قاچاق طلا و نقره و نبود کنترل‌های کافی بر روی بازارهای غیررسمی، منجر به خروج بخشی از سرمایه‌های این حوزه از چرخه اقتصادی کشور شده است. نوسانات نرخ ارز و سیاست‌های پولی نامناسب نیز بر قیمت فلزات گرانبها تأثیر گذاشته و باعث شده است که سرمایه‌گذاری در این بخش با ریسک‌هایی همراه باشد.

در نهایت، توسعه زیرساخت‌های فرآوری، حمایت از تولید داخلی، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین استخراج و پالایش، و سیاست‌گذاری‌های مناسب برای کنترل بازار می‌توانند نقش مهمی در بهره‌برداری بهتر از ظرفیت‌های فلزات گرانبها در اقتصاد ایران ایفا کنند.

مهم‌ترین چالش‌هایی که صنعت فلزات گرانبها در ایران با آن مواجه است، چیست؟

صنعت فلزات گران‌بها در ایران با وجود ظرفیت‌های عظیم معدنی، با چالش‌های متعددی مواجه است که مانع از بهره‌برداری کامل از این منابع شده‌اند. این چالش‌ها را می‌توان در چند دسته اصلی تقسیم کرد:

۱. تحریم‌ها و مشکلات ارزی: تحریم‌های بین‌المللی یکی از مهم‌ترین موانع رشد این صنعت هستند. این محدودیت‌ها باعث شده است که ایران به تجهیزات و فناوری‌های پیشرفته استخراج و فرآوری فلزات گران‌بها دسترسی نداشته باشد. همچنین، تحریم‌های مالی و بانکی، نقل‌وانتقال ارز را دشوار کرده و واردات ماشین‌آلات تخصصی را با هزینه‌های بالا و پیچیدگی‌های فراوان روبه‌رو کرده است. این مسئله باعث شده که بسیاری از معادن به دلیل نبود تجهیزات مناسب، با راندمان پایینی فعالیت کنند یا حتی تعطیل شوند.

۲. قاچاق و بازار سیاه: یکی از مشکلات جدی در صنعت فلزات گران‌بها، قاچاق گسترده طلا و نقره به کشورهای همسایه و بازارهای غیررسمی است. به دلیل اختلاف قیمت داخلی و جهانی و نوسانات نرخ ارز، بسیاری از تولیدکنندگان و دلالان به جای عرضه رسمی، فلزات گران‌بها را از طریق بازارهای غیرقانونی به خارج از کشور منتقل می‌کنند. این امر باعث کاهش کنترل دولت بر بازار داخلی، افزایش بی‌ثباتی قیمت‌ها و کاهش درآمدهای قانونی از این بخش شده است. نبود نظارت کافی بر زنجیره تولید و توزیع، به گسترش فعالیت‌های غیررسمی در این حوزه دامن زده است.

۳. مشکلات زیست‌محیطی و محدودیت‌های قانونی: استخراج و فرآوری فلزات گران‌بها، به‌ویژه طلا، معمولاً با استفاده از مواد شیمیایی سمی مانند سیانور و جیوه انجام می‌شود. این فرایندها می‌توانند آسیب‌های جدی به منابع آب، خاک و اکوسیستم‌های محلی وارد کنند. در بسیاری از موارد، دفع نامناسب پسماندهای معدنی موجب آلودگی آب‌های زیرزمینی و از بین رفتن پوشش گیاهی مناطق معدنی شده است. قوانین زیست‌محیطی سخت‌گیرانه در برخی مناطق مانع از بهره‌برداری کامل از معادن شده و بسیاری از طرح‌های توسعه‌ای به دلیل نگرانی‌های محیط‌زیستی متوقف شده‌اند.

۴. نبود فناوری‌های مدرن و بهره‌وری پایین: ایران در زمینه تکنولوژی‌های استخراج و فرآوری فلزات گران‌بها در مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته عقب مانده است. بسیاری از معادن کشور از تجهیزات قدیمی و روش‌های سنتی استفاده می‌کنند که راندمان استخراج را کاهش داده و هزینه‌های تولید را افزایش می‌دهد. در حالی که کشورهایی مانند کانادا، استرالیا و چین از فناوری‌های پیشرفته‌ای مانند هوش مصنوعی، استخراج خودکار و روش‌های بهینه شیمیایی استفاده می‌کنند، در ایران همچنان روش‌های دستی و نیمه‌مکانیزه در بسیاری از معادن رایج است. این مسئله موجب هدررفت بخشی از ذخایر و کاهش بهره‌وری اقتصادی شده است.

۵. مشکلات اداری و بوروکراسی پیچیده: یکی از مهم‌ترین موانع پیش روی سرمایه‌گذاران در این صنعت، روند طولانی و پیچیده اخذ مجوزهای لازم برای اکتشاف، استخراج و فرآوری فلزات گران‌بها است. قوانین پیچیده، نبود شفافیت در فرآیندهای دولتی، و تعدد نهادهای نظارتی باعث شده است که بسیاری از فعالان این حوزه برای دریافت مجوزهای مورد نیاز، ماه‌ها یا حتی سال‌ها درگیر روندهای بوروکراتیک شوند. این مسئله باعث کاهش انگیزه سرمایه‌گذاری در صنعت فلزات گران‌بها شده و رشد این بخش را کند کرده است.

۶. سختی‌های فرآیند استخراج و هزینه‌های بالا: استخراج فلزات گران‌بها فرایندی پیچیده، پرهزینه و زمان‌بر است. شناسایی دقیق ذخایر معدنی نیاز به مطالعات زمین‌شناسی گسترده، حفاری‌های عمیق و استفاده از فناوری‌های پیشرفته دارد. همچنین، فرآیندهای جداسازی طلا و نقره از سنگ‌های معدنی معمولاً از روش‌های شیمیایی پیچیده‌ای مانند شستشو با سیانور (Cyanidation)، فرآیند الکترولیز و کربن در لیچینگ (CIL) انجام می‌شود که نیازمند تجهیزات و دانش فنی بالا است.

در برخی مناطق، ذخایر فلزات گران‌بها به‌صورت رگه‌ای و پراکنده در اعماق زمین قرار دارند که استخراج آن‌ها نیازمند هزینه‌های سنگین و فناوری‌های خاص است. این در حالی است که برخی از معادن، به دلیل نبود صرفه اقتصادی، به‌طور کامل رها شده‌اند.

۷. نوسانات قیمت و بی‌ثباتی بازار داخلی: بازار فلزات گران‌بها در ایران تحت تأثیر عوامل داخلی و بین‌المللی نوسانات زیادی را تجربه می‌کند. افزایش نرخ تورم، کاهش ارزش ریال، سیاست‌های ارزی دولت و تغییرات قیمت جهانی طلا و نقره، همگی تأثیر مستقیمی بر این بازار دارند. در مواقعی که ارزش ریال کاهش می‌یابد، تقاضا برای خرید طلا و سکه افزایش می‌یابد که موجب افزایش قیمت‌ها می‌شود. از سوی دیگر، سیاست‌های دولت برای کنترل بازار، مانند عرضه گسترده سکه یا ممنوعیت صادرات، می‌تواند باعث بی‌ثباتی و سردرگمی در میان فعالان بازار شود.

ایران در زمینه استخراج و فرآوری فلزات گرانبها در چه جایگاهی قرار دارد؟

ایران از نظر ذخایر طلا، جایگاه نسبتاً مناسبی در جهان دارد، اما در زمینه فرآوری و بهره‌برداری از این ذخایر، هنوز به سطح مطلوبی نرسیده‌ایم. به عنوان مثال، معدن زرشوران به عنوان یکی از بزرگ‌ترین معادن طلای خاورمیانه پتانسیل تولید سالانه چندین تن طلا را دارد، اما به دلیل چالش‌های ذکرشده، میزان تولید واقعی آن کمتر از ظرفیت بالقوه است. علاوه بر این، بسیاری از معادن کشور از نظر عمق و پراکندگی، هزینه‌های استخراج را افزایش می‌دهند و بهره‌برداری از آن‌ها به سرمایه‌گذاری کلان نیاز دارد.

راهکارهایی که می‌تواند به بهبود وضعیت این صنعت کمک کند، چیست؟**

برای ارتقای صنعت فلزات گرانبها، چند راهکار اساسی وجود دارد:

1. سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین: استفاده از روش‌های مدرن مانند فرآوری با کربن در لیچینگ (CIL) و الکترووینینگ می‌تواند راندمان استخراج را افزایش دهد.

2. کنترل قاچاق و ایجاد شفافیت در بازار: دولت باید سازوکاری را برای مدیریت بازار فلزات گرانبها طراحی کند تا از خروج غیرقانونی منابع جلوگیری شود.

3. تسهیل فرآیندهای اداری: کاهش بروکراسی برای صدور مجوزهای معدنی و ارائه تسهیلات به سرمایه‌گذاران می‌تواند به رشد این صنعت کمک کند.

4. حمایت از تولید داخلی: واردات تجهیزات معدنی و فناوری‌های جدید باید تسهیل شود تا شرکت‌های داخلی بتوانند از دانش روز دنیا بهره‌مند شوند.

5. توسعه صنایع پایین‌دستی: به جای فروش مواد خام، باید بر فرآوری و تولید محصولات نهایی تمرکز کنیم. به عنوان مثال، گسترش تولید جواهرات و مصنوعات طلا می‌تواند ارزش افزوده بیشتری برای کشور ایجاد کند.

6. ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای استخراج عمقی: با توجه به اینکه برخی ذخایر معدنی در اعماق زیاد قرار دارند، باید تجهیزات و فناوری‌های لازم برای حفاری عمیق فراهم شود تا بهره‌وری افزایش یابد.

آیا ایران می‌تواند در آینده به یکی از قطب‌های تولید و صادرات فلزات گرانبها در منطقه تبدیل شود؟

بله، اگر چالش‌های موجود برطرف شوند، ایران می‌تواند جایگاه ویژه‌ای در منطقه و حتی جهان پیدا کند. ما ذخایر غنی، نیروی انسانی متخصص و زیرساخت‌های مناسب داریم. اما نیازمند یک برنامه جامع و منسجم برای توسعه این صنعت هستیم. با برنامه‌ریزی درست، می‌توانیم نه‌تنها نیاز داخلی را تأمین کنیم، بلکه در بازارهای جهانی نیز سهم قابل‌توجهی به دست آوریم.

کلام آخر

با توجه به گفته‌های دکتر حامدی، صنعت فلزات گرانبها در ایران ظرفیت‌های بالقوه بالایی دارد، اما چالش‌های متعددی مانع از رشد آن شده‌اند. برای استفاده بهینه از این ظرفیت‌ها، باید اقدامات جدی در زمینه فناوری، سیاست‌گذاری و مدیریت بازار انجام شود. در صورت اجرای صحیح این اقدامات، ایران می‌تواند به یکی از بازیگران اصلی در این صنعت تبدیل شود و از مزایای اقتصادی آن بهره‌مند گردد.