عطش معدن
بحران کم آبی، چالشی جدی برای صنایع معدنی است. جانمایی نادرست صنایع در مناطق کم آب، هزینه‌های تولید را افزایش داده و قدرت رقابت محصولات ایرانی را در بازار‌های جهانی کاهش داده است.
کارشناسان معتقدند راهکارهایی، چون بهینه‌سازی مصرف آب، استفاده از فناوری‌های پیشرفته و بازنگری در سیاست‌های صنعتی می‌تواند به حل این چالش کمک کند. تجربه کشور‌هایی مانند چین، استرالیا و شیلی نشان می‌دهد که با مدیریت صحیح منابع آبی، می‌توان صنعت معدن پررونقی حتی در شرایط اقلیمی خشک داشت.
زنگ خطر آب برای صنایع معدنی به صدا درآمد
کامران وکیل کارشناس حوزه معدن با اشاره بر اینکه معادن عموما در مناطق کویری، کم آب و ارتفاعات بالا هستند گفت: از دیرباز تاکنون، تامین آب معادن با تانکر یا وسیله‌های دیگر انجام می‌شود. به عقیده او این تامین، به دلیل هزینه بر و انرژی بر‌بودن معضل بزرگی است که در فصول‌گرم سال‌به دلیل کم‌بودن منابع آبی، گران‌تر است و مصائب بیشتری دارد، زیرا کمبود آب مساله‌ای است که به‌سادگی نمی‌توان آن را جبران کرد.
وکیل در ادامه افزود: معادن برای تامین آب نیروی انسانی، استخراج سنگ‌های خاص مانند سنگ‌های تزئینی به آب نیاز دارند ولی مصرف آب در معادن میزان زیادی نیست و معمولا هیچ‌یک از معادن، حتی سنگ‌های تزئینی به علت کمبود آب تعطیل نمی‌شوند. به گفته این کارشناس حوزه معدن و صنایع معدنی، آنچه که از کم‌آبی لطمه می‌خورد، صنایع معدنی هستند. او دلیل این آسیب را جانمایی غلط این صنایع می‌داند. وکیل بیان کرد: تقریبا در هیچ جای جهان به‌جز ایران، صنایع سیمانی و فولادی وسط بیابان مستقر نشده‌اند. این جانمایی حاصل تخمین‌های غیرکارشناسانه و توهم گونه است؛ برای مثال معتقد بودند اگر بیابان را ۵۰ متر حفر کنند به سفره آب زیرزمینی می‌رسند و آب به‌صورت لایتناهی وجود خواهد داشت.
به باور او، نتیجه این تصمیمات را حالا پس از چند سال به شکل فرونشست دشت‌ها می‌بینیم و این شرایط تا جایی پیش خواهد رفت که زندگی در آن مناطق ناممکن خواهد بود، چه برسد به استقرار صنایع. وکیل بیان کرد: در پایان می‌توان نتیجه گیری کرد که در حوزه معادن مشکل آن چنانی وجود ندارد ولی درخصوص صنایع معدنی حتما باید این پیشگیری انجام شود و یک عزمی در دولت جدید به‌وجود بیاید که صنایع معدنی که در مناطق منابع آبی کم‌تر برخوردار احداث شده‌اند، پیش از آنکه این مصیبت تبدیل به یک فاجعه شود، این‌ها را جابه جا کنند. کیوان جعفری‌طهرانی، تحلیلگر ارشد بازار بین‌المللی آهن و فولاد در گفتگو با «دنیای‌اقتصاد» گفت: جانمایی صنایع معدنی، به دلیل تاکید‌های مجلس ادوار گذشته در شهر‌ها و استان‌هایی واقع شده‌که در ایران مرکزی حبس هستند و عموما در منطقه‌ای قرار دارند که خشک و بی‌آب است.
به گفته او این صنایع بیشتر در ایران مرکزی، شمال‌شرقی، شمال‌غربی و جنوب‌مرکزی هستند و بعضا فاصله آنها تا دریا بیش از هزار‌کیلومتر است و در مناطق خشک بیابانی تاسیس شده‌اند و با مشکل کم آبی روبه‌رو هستند. جعفری‌طهرانی گفت: در سال‌های اخیر شاهد پروژه انتقال آب از خلیج‌فارس و دریای عمان هستیم. خط انتقال آبی که در سیرجان، گلگهر، طبس و چادرملو بود اجرایی شده و همچنان درحال‌توسعه است. این فعال بخش‌خصوصی با اشاره به هزینه بر‌بودن این انتقالات گفت: هزینه انتقال آب از طریق خط لوله بسیار بالا است. حدود ۵ سال‌قبل که این خطوط در گلگهر تاسیس شده‌بود، هر متر‌مکعب آب حدود ۳۰ الی ۴۰هزار‌تومان هزینه تمام‌شده تا گلگهر داشت و طبیعتا برای انتقال به مناطق شمالی هزینه بالاتر بوده و هست و با نرخ‌های فعلی این عدد افزایش زیادی داشته‌است.
او با اشاره به اینکه هزینه بالای عوامل تولید بر روی هزینه محصول نهایی تحمیل می‌شود، گفت: کماکان همه فعالان بخش معدن و صنایع معدنی معتقدند که قیمت تمام‌شده این تولیدات در کشور بالا است و در شرایطی که مانند وضعیت فعلی، حمایت بازار جهانی وجود نداشته‌باشد، عملا صادرات فولاد کشور، حتی صادرات محصولات میانی مانند شمش فولاد متوقف می‌شود؛ زیرا نمی‌توانیم با قیمت‌هایی که رقبای بزرگ چینی و هندی و حتی ترکی و روسی ارائه می‌دهند، رقابت کنیم. او تصریح کرد؛ قیمت‌های روسیه و ترکیه از ایران بالاتر است ولی با این وجود امکان رقابت وجود ندارد. به بیان جعفری‌طهرانی، دلیل این عدم‌رقابت افزایش روزافزون سهم این کشور‌ها در بازار‌های جهانی و افت سهم ایران در این بازار‌ها است.
او بیان کرد: علت کاهش سهم ایران از بازار‌های جهانی را نمی‌توان به تنهایی مربوط به تحریم‌ها دانست، قوانین غیرکاشناسی شده و خود تحریمی‌هایی مانند ملزم‌کردن فعالیت صادرکنندگان به ارز نیمایی از علل اصلی این ناکامی‌ها هستند. او در ادامه افزود: انتقال گران آب از دریا‌ها به مناطق خشک که کارخانه‌ها در آنجا واقع شده‌اند، از دست‌دادن بازار‌های جهانی و... همگی بر روی قیمت نهایی محصول در داخل کشور اثر می‌گذارد. این کارشناس بخش معدن معتقد است امکان جابه‌جایی صنایع معدنی به مناطق پر آب به دلیل هزینه سرسام آور قابل مطرح‌کردن نیز نیست. او در این‌باره گفت: در زمان تاسیس این کارخانه‌ها در خشکی، به تجربه سایر کشور‌ها توجه نکردیم.
چین ۳۰ سال‌قبل گسترش صنعت فولاد را آغاز کرد و توانست تولید ۱۰۰میلیون تن در سال‌را به بیش یک‌میلیارد برساند. به گفته او، چین طی ۲۰ سال‌صنعت فولاد خود را به طرف دریا کشید و در حال‌حاضر صنعت فولاد چین در مناطق شرقی، جنوب‌شرق و شمال‌شرق و عموما در کنار رودخانه یانگ‌تسه بنا شده‌است؛ به دلیل آنکه فولادسازی به آب نیاز دارد. جعفری‌طهرانی گفت: به‌عبارت دقیق‌تر در کشور همه‌چیز با آزمون و خطا پیش‌می‌رود که این امر آسیب‌های جبران‌ناپذیری به محیط‌زیست و اقتصاد وارد می‌کند.
تجربیات جهانی در مدیریت کم آبی در بخش معدن و صنایع معدنی
تجربه کشور‌هایی مانند استرالیا و شیلی نشان می‌دهد که حتی در شرایط اقلیمی خشک، با مدیریت صحیح و استفاده از فناوری‌های پیشرفته، می‌توان صنایع معدنی پررونق و رقابتی داشت. از سوی دیگر، تجربه چین در انتقال صنایع فولاد به مناطق ساحلی، نمونه‌ای از یک استراتژی بلندمدت برای حل مشکل کم آبی است.
۱- استرالیا: شرکت Rio Tinto در معادن سنگ‌آهن Pilbara از سیستم مدیریت آب هوشمند استفاده می‌کند که منجر به کاهش ۳۰درصدی مصرف آب شده‌است.
۲- شیلی: در صنعت مس، استفاده از آب دریا و سیستم‌های بازیافت پیشرفته منجر به کاهش ۴۰درصد مصرف آب شیرین شده‌است.
۳- آفریقای‌جنوبی: در معادن طلا، استفاده از تکنولوژی استخراج خشک (Dry Stack Tailings) منجر به کاهش ۵۰درصد مصرف آب در فرآیند استخراج شده‌است.
۴- کانادا: شرکت Teck Resources در معادن زغال‌سنگ خود از سیستم‌های تصفیه آب پیشرفته استفاده می‌کند که ۹۵درصد آب مصرفی را بازیافت می‌کند.
راهکار‌های پیشنهادی
۱- بهینه‌سازی مصرف آب در فرآیند‌های استخراج: استفاده از تکنیک‌های پیشرفته مانند فلوتاسیون ستونی می‌تواند مصرف آب را تا ۳۰درصد کاهش دهد.
۲- توسعه سیستم‌های بازیافت آب: پیاده سازی سیستم‌های پیشرفته بازیافت آب در کارخانه‌های فرآوری می‌تواند تا ۸۰درصد آب مصرفی را بازیابی کند.
۳- استفاده از منابع آب جایگزین: بررسی امکان استفاده از آب دریا و آب‌های شور زیرزمینی در صنایع معدنی ساحلی.
۴- اصلاح فرآیند‌های تولید: در صنایعی مانند سیمان و کاشی، استفاده از تکنولوژی‌های کم آب بر می‌تواند مصرف آب را تا ۵۰درصد کاهش دهد.
۵- مدیریت پساب: استفاده از سیستم‌های پیشرفته تصفیه پساب می‌تواند علاوه‌بر کاهش آلودگی، منبع جدیدی از آب برای استفاده مجدد ایجاد کند.
۶- همکاری‌های بین‌المللی: استفاده از تجربیات و فناوری‌های کشور‌های پیشرو در مدیریت آب در بخش معدن و صنایع معدنی. با اجرای این راهکارها، بخش معدن و صنایع معدنی می‌تواند ضمن کاهش وابستگی به منابع آب شیرین، بهره وری خود را افزایش داده و قدرت رقابتی خود را در بازار‌های جهانی حفظ کند، همچنین این اقدامات می‌تواند به کاهش فشار بر منابع آبی کشور و حفاظت از محیط‌زیست کمک کند.
