وضعیت امنیت انرژی در ایران

در جامعه امروزی، انرژی نقش بسزایی در تقویت توسعه اقتصادی و اجتماعی دارد. امنیت انرژی مستقیما بر حفظ امنیت مالی، امنیت ملی و ثبات اجتماعی تاثیر می‌‌‌گذارد. امنیت انرژی به نگرانی فزاینده‌‌‌ای برای بسیاری از کشورها، سیاستگذاران و تصمیم‌گیرندگان تبدیل شده است. فراتر از چالش‌‌‌های زیست‌محیطی منابع انرژی فسیلی، امنیت انرژی همچنان یک نگرانی برجسته برای توسعه اقتصادی است. همچنین امنیت انرژی یک معیار چندبعدی است که به زیرشاخص‌‌‌های مختلفی بستگی دارد.

مقایسه زیرشاخص‌‌‌های امنیت انرژی در ایران با کشورهای منطقه می‌‌‌تواند تصویری کلی از وضعیت کلی امنیت انرژی ایران ارائه دهد. در خاورمیانه، ایران کشوری استراتژیک برای تامین انرژی است که از شمال به دریای خزر و از جنوب به خلیج‌فارس دسترسی دارد. ایران دارای دومین ذخایر بزرگ نفت پس از عربستان‌سعودی است و در ذخایر گاز طبیعی پیشتاز است و پس از آن عربستان‌سعودی و ترکمنستان قرار دارند. از نظر جمعیت، ایران پس از پاکستان و ترکیه، بیشترین جمعیت را دارد و رتبه نهم رشد جمعیت در منطقه را به خود اختصاص داده است. تولید ناخالص داخلی (GDP) ایران در منطقه چندان مطلوب نیست و در رتبه دهم قرار دارد.

ایران در میان کشورهای منطقه پس از پاکستان، دومین مصرف‌کننده انرژی است. مشابه بسیاری از کشورهای دیگر منطقه مانند عربستان‌سعودی، ترکیه و امارات متحده عربی، نزدیک به ۱۰۰‌درصد جمعیت ایران به برق دسترسی دارند. بیشترین تولید برق از منابع تجدیدپذیر در کشورهای ترکیه، پاکستان و جمهوری‌آذربایجان است و ایران در رتبه ششم قرار دارد. ایران از نظر میزان انتشار دی‌اکسید کربن (CO۲) سرانه رتبه چهارم را به خود اختصاص داده است. کشورهایی که در این رده‌بندی از ایران جلوترند، شامل کویت، امارات و عربستان‌سعودی هستند. این در حالی است که وقتی از مجموع انتشار آلاینده‌‌‌ها صحبت می‌شود، ایران در بین کشورهای منطقه در جایگاه اول قرار دارد.

تحریم‌‌‌های اقتصادی دهه ۱۹۸۰ علیه ایران، امنیت انرژی کشور را به چالش کشید. از آن زمان ایران به دنبال تامین امنیت انرژی خود با افزایش تولید انرژی داخلی و گسترش صنعت نفت و گاز بوده است. در کنفرانس تغییرات آب‌وهوایی سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۵، ایران متعهد شد که انتشار گازهای گلخانه‌‌‌ای را بین سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۳۰ به میزان ۴‌درصد کاهش دهد. افزایش سهم منابع غیر‌هیدروکربنی، بهبود بهره‌‌‌وری انرژی و کنترل عوامل اجتماعی-اقتصادی بلندمدت به کاهش انتشار CO۲ و کاهش واردات انرژی منجر می‌شود. سیاست‌‌‌های صحیح و اصلاحات ساختاری با هدف کاهش وابستگی به سوخت‌‌‌های فسیلی می‌‌‌تواند انتشار CO۲ را محدود و به بهبود امنیت انرژی کمک کند. ایران نیازمند اجرای راهبردهای مناسب برای کنترل بلندمدت عوامل موثر بر امنیت انرژی است.

 با وجود ارتقای امنیت انرژی ایران، بررسی زیرشاخص‌‌‌ها نیاز به ارتقای تاثیرات و نیروهای محرکه امنیت انرژی را نشان داد. بهبود این دو عامل راه‌حل بسیار موثری است که می‌‌‌تواند امنیت انرژی ایران را بیش از پیش ارتقا بخشد و اثرات منفی آن را کاهش دهد. تجزیه و تحلیل شاخص تاثیرات نشان می‌دهد که کشور به تسریع جایگزینی سوخت‌‌‌های فسیلی با انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر برای کاهش انتشار آلاینده‌‌‌ها نیاز دارد. در این راستا، مناطق مختلف ایران باید بر توسعه منابع انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر مانند آبی، بادی و خورشیدی براساس شرایط خاص محلی خود تمرکز کنند. بهبود سیستم حمل‌ونقل داخلی ایران مطابق با استانداردهای جهانی نیز به میزان قابل‌توجهی آلاینده‌‌‌ها و مصرف انرژی را کاهش می‌دهد و تاثیر مثبتی بر شاخص‌‌‌های تاثیرات و فشارها دارد.

براساس شاخص نیروهای محرک، رشد مستمر جمعیت شهری ایران ذخایر انرژی را بیشتر تحت فشار قرار داده است و برنامه‌‌‌ریزی و کنترل بلندمدت را ضروری می‌کند. علاوه بر این، ادغام فناوری‌‌‌های بهینه و نوآورانه و ارتقای سیستم‌های انتقال نیرو، مصرف انرژی اولیه و نهایی را به میزان قابل‌توجهی کاهش می‌دهد. با وجود رشد امنیت انرژی، ایران با تعامل پیچیده‌‌‌ای از عوامل اقتصادی، ژئوپلیتیک و محیطی در چشم‌‌‌انداز انرژی خود مواجه است. ایجاد تعادل بین استفاده از سوخت‌‌‌های فسیلی و انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر، پرداختن به چالش‌‌‌های اقتصادی در قیمت‌گذاری سوخت و اجرای اقدامات موثر برای مقابله با آلودگی هوا، ملاحظات کلیدی برای توسعه پایدار کشور است. دولت‌‌‌ها در طول تاریخ برای حمایت از مردم یارانه‌‌‌هایی را برای قیمت سوخت ارائه کرده‌اند.

با این حال، نظام یارانه‌‌‌ها به دلیل تاثیر آن بر بودجه ملی با چالش‌‌‌هایی مواجه شده و تلاش‌‌‌ها برای اصلاح قیمت‌گذاری سوخت با مقاومت عمومی مواجه است. از سوی دیگر، نوسانات جهانی قیمت نفت به طور مستقیم بر قیمت سوخت ایران تاثیر می‌‌‌گذارد. تحریم‌‌‌های اقتصادی و عوامل ژئوپلیتیک پیچیدگی بیشتری به پویایی قیمت‌گذاری اضافه کرده است. عوامل اقتصادی مانند تورم و نرخ ارز نیز نقش مهمی در تعیین قیمت سوخت دارند. دستیابی به تعادل بین قیمت‌های مقرون‌‌‌به‌‌‌صرفه برای جمعیت و ثبات اقتصادی، چالشی مداوم است که ایران دائما برای مدیریت آن تلاش می‌کند. استفاده گسترده از سوخت‌‌‌های فسیلی، به‌ویژه در حمل‌ونقل و صنعت، آلودگی هوا را تشدید کرده است.

گسترش سریع شهرنشینی و افزایش تعداد وسایل نقلیه به ازدحام ترافیک به‌ویژه در شهرهای بزرگ منجر شده است. این امر به طور قابل‌توجهی باعث آلودگی هوا شده و سلامت عمومی را تحت‌تاثیر قرار داده است. هرچند دولت برای مقابله با آلودگی هوا اقداماتی از جمله بهبود حمل‌ونقل عمومی، معرفی استانداردهای انتشار گازهای گلخانه‌‌ای و سرمایه‌گذاری در فناوری‌‌‌های پاک‌‌‌تر را انجام داده است؛ اما به نظر می‌رسد این تلاش‌‌‌ها با توجه به میزان تولید آلاینده‌‌‌ها کافی نیست. از سوی دیگر، افزایش آگاهی عمومی درباره اثرات زیست‌محیطی فعالیت‌‌‌های فردی و صنعتی بسیار مهم است. مشارکت مردم در اقدامات پایدار و جلب حمایت آنها از اقدامات ضد آلودگی نیازمند تلاش مستمر است.