چرایی رشد ناهمگون فولادسازی

صنعت فولاد همواره در برنامه‌های توسعه‌ای کشور موردتوجه قرار داشته، تا جایی که در افق ۱۴۰۴، تولید ۵۵ میلیون تن فولاد هدف‌گذاری شده است. در واقع دولت‌ها نگاه مثبتی به توسعه این صنعت دارند، هرچند انتقاداتی به سیاست‌های حاکم بر این زنجیره وارد است. بر همین اساس نیز تامین پیش‌نیازهای تولید ۵۵ میلیون تن فولاد همچون تامین مواد اولیه، رشد همگون زنجیره فولاد و همچنین ارتقای صنایع تبدیلی و تکمیل زنجیره ارزش‌افزوده آن‌طور که باید موردتوجه سیاست‌گذاران قرار نگرفته است.

تولید ۵۵ میلیون تن فولاد در افق ۱۴۰۴، با چالش تامین سنگ‌آهن روبه‌رو است و برای تامین مواد اولیه این حجم از تولید به واردات نیازمند خواهیم بود. چنانچه رفع این کمبود در اولویت دستور و سیاست‌های دولتمردان قرار گیرد، باید اکتشاف و استخراج سنگ‌آهن جدی گرفته شود. گفتنی است، این کمبود در حلقه‌های گندله و آهن‌اسفنجی نیز مشهود است و باید راه‌حلی برای رفع آن اندیشید.محدودیت در تداوم انرژی به‌عنوان دیگر چالش پیش‌روی صنایع و اهداف توسعه‌ای فولادسازی است. تامین برق و گاز فولادسازان کشور در سال‌های اخیر با محدودیت جدی روبه‌رو شده است و پیش‌بینی می‌شود این کمبود، بیش‌ازپیش، ادامه یابد. بی‌توجهی به توسعه و نوسازی ظرفیت‌های انرژی در کشور و همچنین نادیده گرفتن طرح‌های بهره‌وری انرژی، از مهم‌ترین دلایلی هستند که به بروز چنین کاستی‌هایی در موقعیت کنونی کشور منتهی شده‌اند و آینده زنجیره فولاد را تهدید می‌کند.ساماندهی، تدوین برنامه راهبردی و استراتژی برای تکمیل زنجیره ارزش و صنایع تبدیلی فولادی در این سال‌ها مغفول مانده است. صنایع لوله‌وپروفیل، نورد، تولید ورق و... نیز باید همپای توسعه ظرفیت شمش فولاد، توسعه یابند. با این وجود هیچ برنامه مشخصی که دربردارنده استراتژی کلان و برنامه راهبردی و تسریع فرآیند سرمایه‌گذاری در حوزه صنایع تبدیلی باشد، تنظیم ‌نشده، در واقع توسعه صنعت فولاد تنها با تکیه ‌بر افزایش ظرفیت تولید فولاد خام موردتوجه دولت‌ها بوده است.در تمامی سال‌های گذشته صنعت فولاد ایران از منظر ظرفیت تولید، رشد داشته است. ایران در بیشتر سال‌های اخیر در رتبه دهم فولادسازان دنیا جای گرفته، اما در برخی دوره‌های زمانی در جایگاه هفتم بزرگ‌ترین فولادسازان دنیا نیز قرار داشته و این رشد در سایه توسعه طرح‌های فولادی کشور محقق شده است.

سرانه تولید و مصرف فولاد یکی از شاخص‌های مهم در ارزیابی توسعه‌یافتگی کشورها شناخته می‌شود. ایران از ظرفیت‌های متعددی در حوزه منابع‌معدنی و همچنین در حوزه انرژی برخوردار است، بنابراین در طول سال‌های گذشته توجه ویژه‌ای به این صنعت شده است.در بیشتر سال‌های گذشته، توسعه صنعت فولاد موردتوجه سیاست‌گذاران و دولتمردان بوده است. تنها در دوران فعالیت دولت‌های نهم و دهم و به‌واسطه نبود افراد متخصص در جایگاه‌های مدیریتی، چالش‌های حاکم بر زنجیره فولاد بیش‌ازپیش تعمیق یافتند. در این سال‌ها نه‌تنها شاهد رشد و پیشرفت صنعت فولاد نبودیم، بلکه این صنعت حتی در مواردی عقبگرد را هم تجربه کرد. در همین حال طرح‌های توسعه صنایع فولاد کشور نیز براساس جانمایی اشتباهی احداث شدند. بخشی از واگذاری‌های صنایع فولادی در همان دوره شکل گرفت که با هدف چابک‌سازی و اصلاح شیوه مدیریتی بود، اما نتیجه مثبتی به‌همراه نداشت.تولید فولاد صنعتی آب‌بر است، با این وجود در مواردی شاهد هستیم که واحدهای فولادی کشور در مناطق خشک احداث ‌شده‌اند. در چنین شرایطی انتظار می‌رود فاز بعدی طرح‌های توسعه این صنعت به مجاورت آب و دریای خلیج‌فارس انتقال یابد تا بدین‌ترتیب چالش دسترسی صنایع به آب مرتفع شود.خوشبختانه در طول سال‌های اخیر اقدامات مثبتی برای بهبود شرایط تولید در زنجیره فولاد اجرایی شده است، بدین‌ترتیب بخشی از این چالش‌ها مرتفع شده‌اند، اما همچنان شاهد ناهمگونی در این زنجیره هستیم، هرچند جایگاه صادرات و تامین نیاز داخل مشخص ‌شده است، اما در همین زمان با چالش توزیع نادرست مواد اولیه تولید در زنجیره فولاد روبه‌رو هستیم.دولت‌های گذشته در مدیریت بازار فولاد اشتباهات بزرگی را مرتکب شده‌اند، هر زمان دولت تلاش کرد با بخشنامه‌ها و در قالب دستوری، بازار فولاد را مدیریت کند، بیشترین آسیب‌ها و تبعات را برای بازار فولاد به‌دنبال داشت. قیمت‌گذاری براساس ارز نیمایی، یکی از اشتباه‌ترین سیاست‌هایی بود که در این حوزه اتخاذ شد که زمینه توزیع رانت گسترده‌ای را فراهم کرد. در همین حال نتوانست سیاست‌گذاری صحیحی را طبق اصول حاکم بر بازار یعنی اصل عرضه و تقاضا و رقابت در بازار، انجام دهد. پس ‌از آن هم شاهد اشتباهات دیگری در شیوه‌نامه‌های حاکم بر این زنجیره و نحوه توزیع و تامین مواد اولیه واحدهای فولادی بودیم. این دست ناکامی‌ها، ضررهای بسیاری را به روند تولید و اشتغالزایی در صنایع تبدیلی وارد کرد، بنابراین باید اذعان کرد هرگاه دولت‌ها سعی کردند در بازار فولاد دخالت کنند، متعاقبا نظم بازار و ارکان این زنجیره را با چالش‌های جدی روبه‌رو کرده‌اند.