کنترل مصرف و تدوین استراتژی صادرات گاز

امروزه حیات اقتصادی جهان بر پایه امنیت انرژی استوار است. وابستگی گسترده صنایع و اقتصادهای جهانی به نفت‌خام و گاز طبیعی از یکسو و ناهماهنگی توزیع جغرافیایی ذخایر مهم گاز طبیعی با مصرف‌کنندگان عمده از سوی دیگر موجب شده که مساله تجارت انرژی، اهمیت حیاتی پیدا کند. در بررسی حوزه‌‌های مهم عرضه و تقاضای گاز طبیعی مشاهده می‌شود که موقعیت جغرافیایی کشورهای مهم تولید و عرضه‌‌کننده با موقعیت جغرافیایی کشورهای عمده مصرف‌کننده انطباق ندارد.

طبیعی است که در چنین شرایطی مساله حمل‌ونقل گاز طبیعی اهمیت بالایی پیدا می‌کند و در واقع روابط انرژی بین کشورها سد راه تنش بین آنها شده و بر امنیت منطقه‌‌ای می‌‌افزاید. البته گوناگونی منابع انرژی بخش مهمی از مولفه‌های سیاست‌‌های جهانی برای تامین امنیت انرژی است، شاید بتوان گفت اصل اساسی و بنیادین در امنیت انرژی تنوع در عرضه، منابع و مسیرهای دستیابی به آن است. برآورد حجم تجارت گازی در افق ۲۰۴۰ نشان داد جریان تجارت گازی خاورمیانه-آسیا پاسفیک در رتبه اول، جریان تجارت گازی خاورمیانه-هند در رتبه دوم و جریان تجارت گازی درون خاورمیانه در رتبه سوم قرار گیرد. بنابراین برای بهره‌مندی از بازار گاز آینده، باید از هم‌‌اکنون برای آن برنامه‌‌ریزی کرد.

ایران کشوری است با جغرافیای سیاسی بین ۱۵کشور همسایه که ویژگی‌های منحصربه فردی از نظر منابع انرژی دارد. ایران قابلیت تبدیل شدن به مهم‌ترین تولیدکننده، صادرکننده و ترانزیت‌‌کننده انرژی و کسب منافع اقتصادی بالا و نهایتا افزایش ضریب امنیت ملی خود را در منطقه دارد.

عواملی همچون ۱- تبدیل شدن کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس (عمان، امارات متحده عربی، کویت و بحرین) به واردکننده گاز طبیعی، ۲- همسایگی با ترکیه و امکان صادرات گاز به اروپا از طریق این کشور، ۳- نیاز روزافزون عراق به گاز طبیعی و ۴- امکان صادرات گاز به هند و چین به عنوان مهم‌ترین مصرف‌کنندگان آتی گاز جهان، اهمیت ژئواکونومیکی ویژه‌‌ای را در میان بازیگران بین‌المللی انرژی ‌برای ایران مهیا می‌‌سازد تا با به‌کارگیری یک دیپلماسی فعال در حوزه انرژی به‌‌عنوان یکی از بازیگران اصلی در صحنه بین‌الملل، نقش رابط انرژی بین کشورها را ایفا کند. البته با توجه به برخوردهای سیاسی بین‌المللی، وضع موجود ایران در منطقه و جهان کاملا منطبق با توانایی‌‌ها و امکانات ایران نبوده و از این منظر تبدیل شدن به قدرت منطقه‌‌ای و بازیگری فعال در نظام بین‌الملل به خواستی ملی در سطح جامعه تبدیل شده است.

در سند چشم‌‌انداز کشور، سهم ۱۰ درصدی برای گاز ایران از بازار تجارت جهانی گاز طبیعی پیش‌بینی شده بود. تحقق این سهم به معنی برنامه‌‌ریزی برای طراحی و اجرای هزاران کیلومتر خطوط انتقال جدید برای ترانزیت، صادرات، واردات و سوآپ گاز طبیعی از ایران خواهد بود. البته محدودیت‌های بسیاری برای تحقق این هدف وجود دارد. ایران به‌رغم برخورداری از مزیت اقتصادی در بازار انرژی به جای بهره‌‌مندی از آن به عنوان یک منبع کسب درآمد که به راحتی می‌تواند جایگزین صنعت نفت شود، صرفا به مصرف بی‌‌رویه آن می‌‌پردازد به طوری که روند مصرف گاز طبیعی ایران از تولید آن پیشی گرفته است که در نتیجه، ایران نه تنها صادرکننده گاز خالص نیست که تبدیل به وارد‌کننده خالص گاز نیز شده است.

با ادامه‌ این روند و تحول پیش‌‌رو در نظام انرژی جهان، نمی‌توان آینده‌ مطلوبی را برای صنعت انرژی کشور پیش‌بینی کرد. گاز تنها یک منبع اقتصادی نیست، بلکه در این تحول نظام انرژی جهان، نقشی استراتژیک خواهد داشت. نقشی که می‌تواند جایگاه ایران را در آینده‌ جهان تثبیت و امنیت آن را تضمین کند. از این رو توجه به ابعاد استراتژیکی گاز به موازات ابعاد اقتصادی آن دارای اهمیت است.

در ایران رشد تولید با مصرف بی‌‌رویه همراه بوده و مصرف در بخش خانگی یعنی بخشی که نقشی در تولید ناخالص داخلی ندارد بالا رفته است. به این ترتیب ایران هرچه گاز تولید کرده به مصرف رسانده است. بررسی‌‌ها نشان می‌دهد مصرف روزانه انرژی اولیه ایران بیش از دو برابر کشور ترکیه است. این در حالی است که ترکیه از نظر جمعیت معادل ایران و از نظر تولید ناخالص داخلی نیز نزدیک سه برابر ایران تولید دارد. مصرف ناهنجار گاز کشور باعث شده است تا ایران با وجود داشتن رتبه چهارم تولیدکنندگان گاز طبیعی در جهان، در بازار صادرات گاز طبیعی هیچ جایگاهی نداشته باشد؛ بنابراین کنترل مصرف و تدوین استراتژی صادرات گاز ضروری است.

بررسی برآورد تراز تولید و مصرف گاز طبیعی ایران تا افق ۱۴۲۰ نکات مهمی را برای ایفای نقش ایران در مسیر پیش روی آن مشخص می‌کند. سند «تراز تولید و مصرف گاز طبیعی در کشور تا افق ۱۴۲۰» که توسط شورای عالی انرژی کشور تدوین شده است، نشان می‌دهد با توجه به مصرف بی‌‌رویه و خارج از استاندارد گاز طبیعی در بخش‌‌های مصرف‌کننده نهایی، به‌رغم تلاش‌‌های صورت‌‌گرفته جهت تولید حداکثری و تامین کامل گاز در کشور، روند تراز منفی گاز و اعمال محدودیت در گاز مصرفی برخی بخش‌‌های مصرف‌کننده از سال‌های اخیر شروع شده و با ادامه روند کنونی مصرف گاز به‌‌ویژه در ماه‌‌های سرد سال، قطعا در چند سال آینده این روند تشدید و کشور برای تامین نیازهای داخلی و انجام تعهدات صادراتی گاز خود به کشورهای همسایه با مشکل مواجه خواهد شد.

ایران با توجه به قرار داشتن در دوره دوم عمر مخازن نفت کشور و همچنین اقبال جهانی به سمت گاز طبیعی با پیشقراولی قدرت‌‌های نوظهور اقتصادی جهان به‌‌ویژه بریکس و رشد فزاینده تقاضای گاز به‌ویژه در این کشورها و اتحادیه اروپا و نقش تعیین‌کننده تجارت گاز در تجارت و اقتصاد بین‌الملل، باید با پشتوانه ذخایر عظیم گاز کشور برای ایفای نقش تعیین‌کننده در بازار جهانی گاز، تدابیر آینده‌نگرانه و‌ سنجیده‌‌ای اندیشیده شود. بنابراین اتخاذ تدابیری در جهت افزایش تعامل سازنده با جهان می‌تواند امکان جذب سرمایه‌گذاری خارجی را در بخش نفت و گاز ممکن کند؛ البته نباید فراموش کرد تحریم‌‌های بین‌المللی علیه ایران، موقعیت ایران را برای جلب سرمایه‌گذاری خارجی، مدیریت نوین و فناوری‌‌های پیشرفته و برتر به خطر می‌‌اندازد؛ امری که در صورت توجه نکردن به آن می‌تواند صنعت گاز کشور را دچار بحران‌های جدی کند. در واقع در صورت تداوم خروج سرمایه‌‌های فیزیکی و انسانی از کشور و نداشتن اقبال جهانی در سرمایه‌گذاری خارجی در صنایع ایران به‌‌ویژه صنعت گاز کشور، به مرور این صنایع دچار استهلاک شده و در نتیجه ایران نخواهد توانست جایگاه بالقوه خویش را در صدور گاز در جهان به دست آورد.