جهان به سرعت در حال تحول است؛ آیا ما به عنوان هیئت مدیره آماده‌ایم؟
سارا مهربانی مدرس و مشاور راهبری (حاکمیت) شرکتی
در دنیای کسب‌وکار پرشتاب و دائما در حال تغییر امروزی، عدم‌قطعیت، پیچیدگی، ابهام و همچنین تعدد و تغییر مداوم فاکتورهای اجتماعی و اقتصادی از یک‌سو و سرعت ایجاد و رشد فناوری‌های جدیدی همچون هوش مصنوعی، اینترنت اشیا، واقعیت مجازی، رایانش ابری، بلاک‌چین، شبکه اینترنت ۵G و مفاهیمی مانند تحول دیجیتال که با سرعت بیسابقهای در حال ایجاد دگرگونی در صنایع مختلف هستند از سوی دیگر، تلاطم بیسابقهای را ایجاد کرده و بر لزوم تمرکز بر افزایش پایداری کسب‌وکارها افزوده است. بدیهی است در چنین شرایطی، افراد جامعه، مشتریان و در سطح کلان ذی‌نفعان کسب‌وکارها نیز از این تغییرات مستثنی نیستند و آنچه امروز شاهد آن هستیم بلوغ روزافزون و نیازهای دائما در حال تغییر ذی‌نفعان امروزی است که باید توسط کسب‌وکارها پوشش داده شود.
در گذشته، رویکرد سنتی به کسب‌وکار عبارت بود از کسب درآمد و سودآوری هر چه بیشتر برای سهامداران؛ اما در زمان حاضر و در پرتو ظهور مفاهیمی همچون ESG Environmental, Social and Governance))هدف والاتری را برای کسب‌وکارها متصور هستیم. ذی‌نفعان کنونی کسب و کارها اعم از سرمایههای انسانی، مشتری، مصرف‌کننده، سرمایه‌گذار و... انتظار دارند شرکت‌ها تلاش کنند در کنار سودآوری مالی، در حد توان، ضریب اثرگذاری مثبت عملکرد خود بر جامعه و چه‌بسا اقتصاد کشور را افزایش داده و اثرات منفی آن را تا حد امکان کاهش دهند. بنابراین آنچه مورد توجه عموم ذی‌نفعان قرار گرفته است، صرفا ایجاد انتفاع مالی توسط کسب‌وکارها نیست، بلکه روش آن نیز از اهمیت برخوردار شده است.آنچه امروز در مرکز توجه و مطالبه‌گری ذی‌نفعان قرار دارد، ایجاد انتفاع مالی از طریق انجام کار درست است.
به تبع تحولاتی که در دنیای کسب‌وکار و نیز بلوغ ذی‌نفعان شاهد آن هستیم، دور از انتظار نیست که مدلهای مدیریتی و راهبری کسب‌وکارها نیز روز به‌روز در حال تحول باشد. امروزه این امر که بلوغ مدیریتی و سطح دانش اداره‌کنندگان و راهبران کسب‌وکارها و همچنین ابزارها و مکانیزم‌های به‌کارگرفته‌شده توسط آنان نیز باید متناسب با سرعت رشد و تحولات دنیای کسب‌وکارها باشد، امری طبیعی و اجتناب‌ناپذیر به‌شمار می‌رود و این امر سختی کار هیات‌مدیره‌ها را در برهه کنونی دوچندان می‌کند. در شرایط کنونی، نقش هیات‌مدیره‌ها به عنوان راهبر و سکاندار کسب‌وکار، بیش از هر زمان دیگری حیاتی است. بیراه نیست اگر بگوییم امروزه آنچه همای سازمان‌ها را بر قله موفقیت نشانده یا به دره شکست می‌کشاند، نحوه عملکرد و میزان درستی و اثرگذاری تصمیمات هیات‌مدیره است. در واقع هیات‌مدیره را می‌توان عنصری کلیدی در چارچوب راهبری شرکتی دانست که موفقیت یک سازمان در گرو موفقیت و عملکرد صحیح آن است و موفقیت هیات‌مدیره نیز در گرو عملکرد صحیح و موفقیت تک تک اعضای آن است. سازمان‌ها با بیشترین میزان منابع مالی و مستعدترین سرمایههای انسانی، در صورت عدم‌عملکرد اثربخش هیات‌مدیره و تصمیم‌گیری‌های نادرست این نهاد، به سادگی به ورطه شکست و نابودی کشیده خواهند شد.
امروز نیاز به وجود یک سکاندار که بتواند فارغ از دغدغه‌های جاری و روزمره اداره شرکت، با دانش کافی به تعیین سمت‌وسوی شرکت بپردازد، بیش از پیش حس می‌شود. سکانداری که بتواند با به‌کارگیری از دانش، تخصص، تجربه و مهارت مرتبط در کنار اصول و مکانیزم‌های صحیح راهبری، استراتژی مقابله و چه‌بسا خلق فرصت از میان تمام ناملایمات و تحولات تحمیل‌شده بر کسب‌وکارها را تدوین و هدایت آن را بر مدار صحیح موفقیت بر عهده بگیرد و مقدم بر همه چیز، تداوم عملکرد و بقای آن را تضمین کند. ایفای مسوولیت سنگین و بزرگی که ارمغان دنیای کنونی کسب‌وکارها برای هیات‌مدیره‌هاست؛ علاوه بر عزم جدی، نیازمند دانش کافی برای دستیابی به راهکارهای مطلوب است.
در حال حاضر اهمیت آموزش و توانمندسازی مستمر هیات‌مدیره به عنوان راهبر کسب‌وکار اگر بیشتر از سایر ارکان سازمان نباشد، کمتر از آن نیست. از همین‌رو تدوین یک برنامه آموزشی مستمر و گنجاندن آن در تقویم هیات‌مدیره امری ضروری تلقی شده و تعهد به آن لازمه اثرگذاری نقش هیات‌مدیره در سازمان‌هاست. طیف وسیعی از موضوعات برای یادگیری هیات‌مدیره‌ها وجود دارد؛ اما پیش از پرداختن به همه آنها پاسخ به یک سوال از اهمیت بالایی برخوردار است. پیش‌نیاز اصلی موفقیت یک هیات‌مدیره در ایفای موثر نقش خود برای ایجاد موفقیت در سازمان و مهم‌تر از آن افزایش ضریب تداوم عملکرد و بقای آن چیست؟ پاسخ به این سوال را با ذکر یک سوال ساده‌تر آغاز کنیم. آیا یک پزشک تا پیش از اتمام دوره عمومی، می‌تواند وارد یک حوزه تخصصی شده و اصطلاحا به ادامه تحصیل بپردازد؟ شاید پاسخِ این سوال بدیهی باشد، ولی واقعیت آن است که در بحث راهبری شرکتی نیز موضوع دقیقا به همین سادگی است.
در مقابل هیات‌مدیره‌ای که با مفاهیم پایه و ابتدایی در خصوص چگونگی ایفای نقش خود آشنایی نداشته و از ساختار و مکانیزم‌های قوی و کاربردی برای ایفای موثر نقش برخوردار نباشد، عملا انتظار نقشآفرینی در ایجاد موفقیت و افزایش ضریب تداوم عملکرد و بقای کسب‌وکار، امری گزاف خواهد بود و چه‌بسا اثری معکوس خواهد داشت. باید پذیرفت هیات‌مدیره‌ای که کیفیت جلسات آن همچنان در سطح قابل قبول نیست، فرسنگ‌ها تا برآورده‌ساختن چنین انتظاری فاصله دارد.
لازمه عبور سازمان‌ها از دریای متلاطمِ جهان کسب‌وکار کنونی، قرار گرفتن بر مسیر پایداری و رسیدن به سرمنزل مقصود، در وهله اول وجود یک هیات‌مدیره توانمند است که بداند کجا، چگونه و با چه ابزاری (هایی) باید نقشآفرینی کند تا بتواند سازمان را در مدار صحیح موفقیت و از آن مهم‌تر بقا و تداوم عملکرد قرار دهد. هیات‌مدیره‌ای که ضمن ایجاد یک مکانیزم اصولی و صحیح راهبری شرکتی در سازمان تحت راهبری خود، تعامل موثری با مدیرعامل دارد و نقش خود را به درستی در تدوین چشم‌‌انداز و ارزش‌‌های سازمانی، هدایت استراتژیک و نظارت موثر و راهبردی بر عملکرد وجوه مختلف سازمان، جانشین‌‌پروری، انتخاب و عزل/انتصاب مدیرعامل، اطمینان از وجود کنترل‌‌های مناسب در سازمان و مکانیزم راهبری ریسک و سایر حوزه‌های عملکردی خود، ایفا می‌کند.
با فرض وجود یک هیات‌مدیره شایسته و بهره‌مندی از یک مکانیزم راهبری شرکتی صحیح در شرکت‌ها، در گام بعدی قراردادن مواردی از جمله آشنایی با مفهوم و شیوه تفکر استراتژیک، عمق کافی از دانش مالی (به تناسب ماهیت فعالیت شرکت)، مدلهای تدوین استراتژی به‌ویژه در سطح Corporate، مفاهیم ESG، پایداری (Sustainability)و نقش هیات‌مدیره در پیاده‌سازی آنها در سازمان، آشنایی با شیوه‌های نوین ارزیابی عملکرد و گزارش‌گیری از عملکرد سازمان، آشنایی کافی با مفاهیم به‌روز در حوزه منابع انسانی (از نظر نگارنده کلیدواژه «به‌روز» بودن در این حوزه اهمیت ویژه‌ای برخوردار است)، آشنایی کافی با فناوری‌های روزِ مرتبط با ماهیت فعالیت کسب‌وکار تحت راهبری خود از جمله هوش مصنوعی به نحوی که هیات‌مدیره ضمن اطمینان از استفاده موثر از آنها در توسعه کسب‌وکار، اطمینان یابد که مکانیزم قابل اتکایی نیز در حوزه استفاده اخلاق‌مدار و اصولی از دیتا و همچنین مراقبت از آن وجود دارد و بسیاری مواردی دیگر از جمله مواردی است که می‌تواند در تقویم آموزشی هیات‌مدیره قرار گیرد.
علاوه بر این موارد، مهارت‌های نرم ضروری برای ایفای نقش موثر همچون رهبری اصیل، گفت‌وگوی حساس، چگونگی مواجهه و رفع تعارضات و امثالهم نیز نباید در برنامه و تقویم آموزشی هیات‌مدیره مغفول واقع شود.
آنچه باید مورد توجه قرار بگیرد آن است که انتظار نمی‌رود همه اعضای هیات‌مدیره در کلیه موارد فوق (غیر از راهبری شرکتی) متخصص باشند، بلکه هدف ایجاد عمقِ کافی از دانش در هیات‌مدیره است که این عمق از شرکتی به شرکت دیگر و با توجه به ماهیت فعالیت آن متفاوت خواهد بود. بدیهی است در صورت نیاز به داشتن عمق بیشتر در یک حوزه، هیات‌مدیره‌ها می‌توانند بنا به اقتضای شرایط از مشاوران این حوزه در کنار خود بهره‌‌مند شوند یا در صورت ضرورت، در آن برهه خاص، تخصص مذکور را با افزودن یک متخصص به ترکیب هیات‌مدیره تامین کنند.
اما آشنایی با اصول و چارچوب صحیح راهبری شرکتی و به عبارتی «چگونه هیات‌مدیره بودن و ایفای موثر نقش مذکور» یک الزام، ضرورت و پیش‌نیاز عضویت در ترکیب هیات‌مدیره هر شرکتی به شمار می‌رود. در مجموع، ریسک «راهبری (حاکمیت) شرکتی یا به عبارت ساده عدم‌ایفای نقش صحیح و موثر هیات‌مدیره‌ها» یکی از بااهمیت‌ترین ریسک‌های شناخته‌شده در سطح جهان در سال ۲۰۲۴ است. در عصری که انتظارات از اعضای هیات‌مدیره بیش از هر زمان دیگری است، رویکرد سنتی به راهبری (حاکمیت) شرکتی و تکیه بر تجربه گذشته و شهود، دیگر کافی نیست. هیات‌مدیره‌های امروزی باید با شیوه‌ها و مکانیزم‌هایِ مدرن راهبری شرکتی آشنا باشند، پیچیدگی‌های مدیریت ریسک را درک کنند و در پیشگیری از چالش‌های ناشی از پیشرفت‌های تکنولوژیکی و تطبیق حداکثری با تغییرات مقرراتی پیشگام باشند و این امر جزو در گرو آموزش مستمر هیات‌مدیره در ابعاد مختلفِ ایفای نقش هیات‌مدیره (راهبری شرکتی)، مهارت‌های نرم ضروری برای ایفای موثر نقش و نیز مفاهیم و مدلهای دائما در حال تحول کسب‌وکار میسر نخواهد شد.
