قراضه‌ها راهی برای عبور از بحران مواد اولیه
در دنیای امروز که منابع طبیعی در حال کاهش و هزینه‌های تولید روزبه‌روز در حال افزایش است، بازگشت به مواد اولیه ثانویه، به‌ویژه در صنایع انرژی‌بر و سرمایه‌محوری چون فولاد، نه‌تنها یک انتخاب بلکه ضرورتی اقتصادی، زیست‌محیطی و راهبردی است. در این میان، قراضه‌های آهن و فولاد به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین منابع جایگزین مواد خام سنتی، نقشی حیاتی در چرخه تولید ایفا می‌کنند؛ نقشی که در ایران، هنوز آن‌گونه که باید، مورد توجه سیاست‌گذاران و صنعتگران قرار نگرفته است.
قراضه، واژه‌ای است که در ذهن بسیاری تداعی‌گر زباله، ضایعات و چیزی بی‌ارزش است. اما در واقعیت، این تصور نه‌تنها نادرست بلکه برای اقتصادی که در جست‌وجوی راه‌های نوین برای کاهش هزینه، افزایش بهره‌وری و حرکت به سوی توسعه پایدار است، مخرب و بازدارنده است. در جهان صنعتی امروز، قراضه نه یک مشکل، بلکه یک فرصت است؛ فرصتی برای نوسازی خطوط تولید، کاهش وابستگی به واردات، حفظ منابع طبیعی، کاهش مصرف انرژی، و حتی گام برداشتن به‌سوی تحقق مسئولیت‌های اجتماعی و زیست‌محیطی صنایع.
در کشورهایی چون آلمان، ژاپن، آمریکا و ترکیه، قراضه آهن جایگاهی راهبردی در چرخه تولید فولاد دارد. این کشورها با راه‌اندازی زیرساخت‌های پیشرفته تفکیک، حمل، فرآوری و بازیافت قراضه، موفق شده‌اند بین ۴۰ تا ۶۰ درصد از مواد اولیه مصرفی در صنعت فولاد را از طریق همین ضایعات تأمین کنند. اما در ایران، سهم قراضه در تولید فولاد هنوز کمتر از ۲۰ درصد است، آن هم در شرایطی که کشور در زمره ۱۰ تولیدکننده بزرگ فولاد جهان قرار دارد.
موانع ساختاری و هزینه‌های وابستگی
این شکاف آشکار، محصول عوامل متعددی است؛ از نبود نظام جامع جمع‌آوری قراضه تا ضعف در تفکیک و طبقه‌بندی استاندارد، از نبود مشوق‌های مالی برای صنایع بازیافتی تا محدودیت‌های قانونی و بی‌ثباتی قیمت‌ها. نتیجه این ناکارآمدی، نه‌تنها اتلاف یک منبع مهم داخلی بلکه وابستگی مستمر به تأمین مواد اولیه از منابع خارجی است؛ وابستگی‌ای که در سال‌های اخیر با تشدید تحریم‌ها، چالش‌های ارزی و اختلالات زنجیره تأمین، هزینه‌های گزافی را به صنعت فولاد کشور تحمیل کرده است.
از سوی دیگر، مزایای زیست‌محیطی بهره‌گیری از قراضه نیز غیرقابل انکار است. تولید فولاد از قراضه تا ۷۵ درصد انرژی کمتری نسبت به روش‌های مبتنی بر سنگ‌آهن مصرف می‌کند. همچنین این فرآیند، انتشار گازهای گلخانه‌ای را به‌شدت کاهش داده و مصرف آب را به‌طور چشمگیری پایین می‌آورد. در کشوری مانند ایران که هم با بحران انرژی روبه‌روست و هم با تنش آبی مزمن دست‌وپنجه نرم می‌کند، این ویژگی‌ها نه‌تنها یک امتیاز بلکه یک ضرورت ملی است.
اشتغال‌آفرینی از دل بازیافت
افزون بر این، توسعه صنعت بازیافت قراضه می‌تواند به اشتغال‌زایی پایدار در حوزه‌های گوناگون از جمله حمل‌ونقل، صنایع پایین‌دستی، خدمات فنی و فناوری اطلاعات منجر شود. براساس برآورد کارشناسان، تنها با ارتقاء ۱۰ درصدی ظرفیت بازیافت قراضه در ایران، می‌توان تا ۵ هزار شغل مستقیم و غیرمستقیم ایجاد کرد. چنین ظرفیتی در شرایط فعلی اقتصادی کشور، نباید و نمی‌تواند نادیده گرفته شود.
اما برای تحقق این اهداف، تنها مزیت‌های فنی و زیست‌محیطی کافی نیست. آنچه بیش از هر چیز ضروری است، تحول در نگرش عمومی نسبت به قراضه و بازتعریف آن از «زباله صنعتی» به «سرمایه ملی» است. این تغییر نیازمند سیاست‌گذاری‌های هوشمندانه، حمایت‌های هدفمند، استانداردسازی فرآیندها و ارتقاء فناوری در سطح صنعت است.
صدای کارشناسان؛ هشدار و راهکار
در همین زمینه، علی ناصری، کارشناس ارشد صنایع فولاد، در گفت‌وگو با «روزگار معدن» بر ظرفیت‌های گسترده قراضه در بهبود بهره‌وری، کاهش هزینه تولید و حرکت به‌سوی صنعت سبز تأکید می‌کند. وی با اشاره به تجربه جهانی و وضعیت کنونی صنعت فولاد ایران، خواستار ایجاد نظام جامع جمع‌آوری و پردازش قراضه، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین و ایجاد انگیزه برای مشارکت بخش خصوصی در این حوزه است.
در ادامه، سعید رضوانی، فعال باسابقه صنعت بازیافت نیز با تشریح اهمیت راهبردی قراضه در تأمین مواد اولیه و کاهش وابستگی به واردات، نسبت به اتلاف منابع ارزشمند داخلی هشدار می‌دهد و بر لزوم اصلاح زیرساخت‌های جمع‌آوری، ایجاد شهرک‌های تخصصی بازیافت و تدوین مقررات شفاف برای خرید و فروش قراضه تأکید می‌ورزد.
گزارش پیش‌رو، مجموعه‌ای از دیدگاه‌های کارشناسی و تحلیل‌های فنی را درباره وضعیت کنونی، چالش‌ها، فرصت‌ها و راهکارهای ارتقاء نقش قراضه در صنعت فولاد ایران گردآوری کرده است. در جهانی که آینده صنعت در گرو توسعه پایدار، بهره‌وری بالا، و بازیافت هوشمندانه منابع است، قراضه می‌تواند به چشم‌انداز تازه‌ای برای اقتصاد معدنی و صنعتی کشور تبدیل شوداگر به‌درستی دیده، فهم و مدیریت شود.
قراضه؛ سرمایه‌ای پنهان در زنجیره تولید فولاد
در همین زمینه علی ناصری کارشناس ارشد صنایع فولاد در گفت‌وگو با «روزگارمعدن» گفت: قراضه‌های آهن و فولاد یکی از منابع مهم و راهبردی در زنجیره تأمین صنعت فولاد به شمار می‌آیند که نقش تعیین‌کننده‌ای در کاهش هزینه‌ها، صرفه‌جویی انرژی و بهبود بهره‌وری دارند. وی افزود: برخلاف نگاه سنتی که قراضه را ضایعات بی‌ارزش می‌داند، در واقع این مواد نوعی سرمایه پنهان محسوب می‌شوند که با مدیریت صحیح می‌توانند سودآوری قابل توجهی برای اقتصاد کشور به همراه داشته باشند.
وی گفت: تولید فولاد از قراضه در مقایسه با روش سنتی مبتنی بر سنگ‌آهن، تا ۶۰ درصد انرژی کمتری مصرف می‌کند. این مزیت باعث کاهش چشمگیر هزینه‌های تولید و افزایش رقابت‌پذیری می‌شود. وی افزود: همچنین، فرآیند تولید در کوره‌های قوس الکتریکی که با قراضه کار می‌کنند، نسبت به کوره‌های بلند بسیار سریع‌تر است و به دلیل حذف برخی مراحل اولیه مانند گندله‌سازی، زمان و منابع کمتری صرف می‌شود.
فاصله ایران با استاندارد جهانی در مصرف قراضه
ناصری گفت: در حال حاضر، سهم قراضه در صنعت فولاد ایران بسیار پایین‌تر از استانداردهای جهانی است. کشورهای توسعه‌یافته بین ۴۰ تا ۶۰ درصد از قراضه استفاده می‌کنند، در حالی‌که این رقم در ایران کمتر از ۲۰ درصد است. وی افزود: نبود زیرساخت‌های مناسب برای جمع‌آوری، تفکیک و پردازش قراضه، یکی از موانع اصلی بهره‌برداری مؤثر از این منبع است. همچنین، نبود یک سامانه ملی مدیریت قراضه موجب سردرگمی فعالان این حوزه و کاهش کیفیت محصول نهایی شده است.
این کارشناس اظهار کرد: برای ارتقای بهره‌وری در استفاده از قراضه، ایجاد یک نظام جامع و هماهنگ در سطح ملی ضروری است. این نظام باید شامل جمع‌آوری هدفمند، تفکیک صنعتی، بازیافت تخصصی و عرضه شفاف باشد. وی افزود: دولت می‌تواند با تدوین سیاست‌های حمایتی، تدوین استانداردها و ارائه مشوق‌های مالی، بخش خصوصی را به ورود و سرمایه‌گذاری در این حوزه تشویق کند.
فناوری‌های نوین؛ کلید ارتقاء کیفیت قراضه
وی بیان کرد: استفاده از فناوری‌های نوین در فرآوری قراضه، مانند تجهیزات تفکیک خودکار، پرس‌های صنعتی و کوره‌های کم‌مصرف، می‌تواند به کاهش ضایعات، بهبود کیفیت و افزایش بازده منجر شود. وی افزود: ورود این فناوری‌ها همچنین می‌تواند فرصت‌های شغلی جدیدی در حوزه‌های مهندسی، حمل‌ونقل و فناوری ایجاد کند و نقش مهمی در توسعه صنعتی ایفا نماید.
ناصری ادامه داد: از منظر زیست‌محیطی نیز استفاده از قراضه‌ها اهمیت بالایی دارد. هر تن فولاد تولیدی از قراضه، می‌تواند تا ۱.۵ تن از انتشار گازهای گلخانه‌ای جلوگیری کند. وی افزود: همچنین این روند موجب کاهش استخراج سنگ‌آهن، کاهش مصرف آب و انرژی و حفظ منابع طبیعی برای نسل‌های آینده می‌شود. در نتیجه، رویکرد استفاده از قراضه با اهداف توسعه پایدار و حفاظت محیط‌زیست کاملاً هم‌راستا است.
لزوم هم‌افزایی میان دولت و بخش خصوصی
وی اظهار کرد: در حال حاضر، برخی از شرکت‌های بزرگ فولادسازی در کشور گام‌هایی در جهت استفاده از قراضه برداشته‌اند، اما این اقدامات هنوز کافی نیست. برای دستیابی به سطح مطلوب بهره‌وری، نیاز به هم‌افزایی میان دولت، بخش خصوصی، نهادهای علمی و صنایع مرتبط وجود دارد. وی افزود: ایجاد مراکز پژوهشی، تدوین نقشه راه و آموزش نیروی انسانی متخصص، از دیگر ضرورت‌هایی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
این کارشناس صنعت فولاد در پایان اظهار کرد: قراضه نه‌تنها یک ماده اولیه صنعتی، بلکه یک فرصت اقتصادی و زیست‌محیطی است که می‌تواند به موتور محرکه‌ای برای رشد پایدار صنعت فولاد کشور تبدیل شود. وی افزود: برای رسیدن به این هدف، باید نگاه جامعه به قراضه تغییر یابد و به‌جای آنکه به‌عنوان زباله به آن نگریسته شود، به‌عنوان بخشی از آینده‌سازی صنعت کشور به آن پرداخته شود.
قراضه؛ بازیگر اصلی در مسیر استقلال صنعتی
در ادامه سعید رضوانی فعال صنعت بازیافت به «روزگارمعدن» گفت: قراضه آهن و فولاد نه‌تنها یک منبع ثانویه تأمین مواد اولیه است، بلکه یک رکن استراتژیک در تحقق استقلال صنعتی کشور به شمار می‌رود. وی افزود: با افزایش فشارهای بین‌المللی و چالش‌های تأمین سنگ‌آهن و مواد اولیه از منابع خارجی، توجه به ظرفیت‌های داخلی از جمله قراضه، ضرورتی غیرقابل انکار است.
وی افزود: ایران در سال‌های اخیر با رشد چشمگیر تولید فولاد مواجه بوده، اما همزمان با این توسعه، فاصله بین نیاز و دسترسی به مواد اولیه بیشتر شده است. وی افزود: در این شرایط، قراضه می‌تواند همان حلقه مفقوده‌ای باشد که هم از واردات بی‌نیازمان می‌کند و هم هزینه تمام‌شده تولید را کاهش می‌دهد.
صرفه‌جویی انرژی و امنیت راهبردی با قراضه
رضوانی بیان کرد: هر تن فولاد تولیدی از قراضه، حدود ۷۵ درصد انرژی کمتری نسبت به تولید از سنگ‌آهن مصرف می‌کند و در عین حال زمان تولید آن نیز کوتاه‌تر است. این ویژگی‌ها، قراضه را به یکی از مهم‌ترین منابع در مسیر بهره‌وری و رقابت‌پذیری تبدیل کرده است. وی افزود: با بهره‌گیری از قراضه، وابستگی به زنجیره تأمین خارجی کاهش یافته و نوعی امنیت راهبردی برای صنعت کشور ایجاد می‌شود.
این فعال صنعت بازیافت ادامه داد: متأسفانه در حال حاضر، بخش زیادی از قراضه‌های تولیدشده در کشور به دلیل نبود سیستم‌های جمع‌آوری، مدیریت و فرآوری صحیح، از چرخه تولید خارج می‌شوند یا با قیمت ناچیز توسط دلالان به فروش می‌رسند. وی افزود: این امر نه‌تنها به زیان صنایع داخلی است، بلکه باعث اتلاف منابع ارزشمندی می‌شود که می‌توانستند در مسیر توسعه صنعتی و اقتصادی کشور به‌کار گرفته شوند.
نرخ پایین بازیافت در ایران؛ مقایسه با جهان صنعتی
وی اضافه کرد: آمارها نشان می‌دهند که تنها حدود ۲۵ درصد از قراضه‌های قابل بازیافت در ایران واقعاً بازیافت می‌شوند و بقیه یا دور ریخته می‌شوند یا به شیوه‌های غیرعلمی مورد استفاده قرار می‌گیرند. وی افزود: در مقابل، کشورهای صنعتی با بهره‌گیری از شبکه‌های هوشمند جمع‌آوری، کارخانه‌های تخصصی بازیافت و استانداردسازی محصولات، توانسته‌اند سهم قراضه را به بیش از ۵۰ درصد از کل مصرف مواد اولیه فولاد برسانند.
رضوانی گفت: صنعت فولاد ایران برای رسیدن به سطح مطلوب بهره‌وری، نیازمند یک انقلاب در حوزه بازیافت قراضه است. این تحول تنها از مسیر سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های نوین، حمایت دولت، و مشارکت بخش خصوصی ممکن خواهد بود. وی افزود: برای مثال، ایجاد شهرک‌های تخصصی بازیافت، تدوین قوانین شفاف برای خرید و فروش قراضه، و تسهیل واردات فناوری‌های مرتبط، می‌تواند نقطه آغاز این حرکت باشد.
تفکیک استاندارد؛ گام ضروری برای کیفیت تولید
وی ادامه داد: قراضه به دلیل تنوع در منشأ (صنعتی، ساختمانی، خانگی)، نیازمند تفکیک دقیق و طبقه‌بندی استاندارد است تا بتواند به‌عنوان ماده اولیه مناسب در فرآیند ذوب و تولید قرار گیرد. وی افزود: در حال حاضر، به‌دلیل نبود نظام استاندارد در طبقه‌بندی قراضه، کیفیت محصول نهایی گاه دچار نوسان می‌شود و این مسئله برای تولیدکنندگان دردسرساز است.
رضوانی بیان کرد: یکی دیگر از مزایای مهم قراضه، کمک به اهداف زیست‌محیطی و کاهش ردپای کربنی است. وی افزود: در عصر حاضر، مسائل زیست‌محیطی تبدیل به یکی از شاخص‌های رقابت صنعتی شده‌اند. شرکت‌هایی که بتوانند با بهره‌گیری از قراضه، انتشار گازهای گلخانه‌ای را کاهش دهند، نه‌تنها در داخل کشور بلکه در بازارهای بین‌المللی نیز مزیت خواهند داشت.
وی گفت: تولید فولاد با استفاده از قراضه، حدود ۸۵ درصد کمتر دی‌اکسید کربن منتشر می‌کند، و این عدد در شرایط بحران اقلیمی امروز، بسیار قابل توجه است. وی افزود: همچنین این روند، مصرف آب را نیز به شدت کاهش می‌دهد؛ مسئله‌ای حیاتی برای کشوری چون ایران که با تنش آبی گسترده مواجه است.
اشتغال‌زایی، توسعه صادرات و رونق پایین‌دستی‌ها
رضوانی بیان کرد: در بعد اقتصادی نیز، توسعه صنعت بازیافت قراضه می‌تواند به ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار، فعال‌سازی صنایع پایین‌دستی و رشد صادرات غیرنفتی منجر شود. وی افزود: برآوردها نشان می‌دهد که توسعه ۱۰ درصدی در ظرفیت بازیافت قراضه، می‌تواند تا ۵ هزار شغل مستقیم و غیرمستقیم ایجاد کند. این موضوع در شرایطی که کشور نیازمند اشتغال پایدار است، اهمیت دوچندان دارد.
فراگیری‌نیافتن تجربه موفق برخی کارخانه‌ها
این کارشناس ادامه داد: خوشبختانه در سال‌های اخیر برخی کارخانه‌های بزرگ فولادسازی کشور به سمت استفاده بیشتر از قراضه رفته‌اند، اما هنوز این روند فراگیر نشده است. وی افزود: انتظار می‌رود سیاست‌گذاران صنعتی با ارائه بسته‌های تشویقی و حذف موانع قانونی، مسیر رشد این صنعت ارزشمند را هموار کنند.
رضوانی در پایان گفت: قراضه اگر درست مدیریت شود، نه‌تنها نیاز امروز صنعت فولاد را برطرف می‌کند، بلکه به‌عنوان یک مزیت رقابتی در عرصه جهانی نیز عمل خواهد کرد. وی افزود: این مهم اما نیازمند عزم ملی، برنامه‌ریزی علمی و مشارکت همه‌جانبه است؛ از دولت و صنعت گرفته تا جامعه و رسانه‌ها.
کلام آخر
قراضه آهن و فولاد، همان‌طور که در این گزارش مفصل مورد بررسی قرار گرفت، نه تنها ماده‌ای ثانویه و مکمل در زنجیره تولید فولاد به شمار می‌رود، بلکه در شرایط پرچالش اقتصادی امروز، نقشی کلیدی در کاهش وابستگی، افزایش بهره‌وری و تحقق توسعه پایدار ایفا می‌کند. نگاهی به تجارب جهانی، از کشورهای صنعتی اروپا تا شرق آسیا، به‌روشنی نشان می‌دهد که حرکت به سوی بازیافت و استفاده حداکثری از قراضه، یک انتخاب هوشمندانه و آینده‌نگرانه بوده است—انتخابی که ما هنوز در آغاز راه آن هستیم.
در کشوری مانند ایران که منابع معدنی در بسیاری از مناطق به مرحله بهره‌برداری کامل رسیده‌اند، تنش آبی گسترش یافته، و فشارهای بین‌المللی تأمین مواد اولیه را دشوار کرده‌اند، بازگشت به منابع داخلی و مدیریت پسماندهای صنعتی، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. قراضه، برخلاف تصوری که هنوز در برخی محافل صنعتی و مدیریتی رایج است، زباله نیست؛ بلکه سرمایه‌ای پنهان و به‌شدت راهبردی است که می‌تواند تکیه‌گاه بسیاری از برنامه‌های توسعه‌ای در صنعت فولاد، اشتغال و محیط‌زیست باشد.
اما بهره‌برداری صحیح از این سرمایه، نیازمند اصلاحات بنیادین است؛ اصلاحاتی در ساختار جمع‌آوری و تفکیک قراضه، در شیوه قیمت‌گذاری، در مقررات خرید و فروش، و البته در نگرش عمومی نسبت به مفهوم «ضایعات». قراضه‌ای که امروزه در بسیاری از شهرهای ایران بدون مدیریت به دست دلالان می‌افتد یا با قیمت ناچیز از زنجیره تولید خارج می‌شود، می‌تواند با یک سیاست‌گذاری هوشمندانه، منبعی برای صادرات فرآورده‌های فولادی، کاهش هزینه‌های تولید، و حتی رشد فناوری‌های نوین در صنعت بازیافت شود.
همچنین شایسته است که نگاه سیاست‌گذاران از سطح توصیه عبور کرده و به سطح اقدام اجرایی و الزام‌آور برسد. ایجاد سامانه ملی قراضه، راه‌اندازی شهرک‌های تخصصی بازیافت، و مشوق‌های مالی برای سرمایه‌گذاران این حوزه، اقداماتی حیاتی است که تا زمانی که صورت نپذیرد، ظرفیت‌های عظیم این بخش در حد آمار و مقاله باقی خواهد ماند.
از سوی دیگر، رسانه‌ها، دانشگاه‌ها و نهادهای علمی نیز در تغییر ذهنیت عمومی و تربیت نیروی متخصص در حوزه بازیافت قراضه نقش مهمی دارند. تا زمانی که در دانشگاه‌های ما رشته‌ای به نام «مهندسی بازیافت» یا «مدیریت قراضه» شکل نگیرد، نمی‌توان به نهادینه شدن این نگاه در صنایع امید داشت.
در نهایت، همان‌طور که کارشناسان این گزارش بارها تأکید کرده‌اند، قراضه فقط یک ماده اولیه نیست، بلکه بخشی از آینده‌نگری صنعتی ایران است؛ آینده‌ای که در آن، بهره‌وری جای اسراف، فناوری جای فرسودگی، و خودکفایی جای وابستگی را می‌گیرد. اگر این مسیر به‌درستی دیده، فهم و مدیریت شود، می‌توان امیدوار بود که قراضه به‌جای آنکه در گوشه و کنار شهرها پوسیده شود، در قلب کوره‌های صنعتی، آینده‌ای جدید برای کشورمان بیافریند.
