مـعـدن دم دسـتـی

اگر به اطراف خود در خانه نگاهی بیاندازیم وسایلی را خواهیم دید که بلااستفاده مانده و در گوشه‌ای جاگیر شده‌اند. در صورتی که انگیزه کافی برای پاک‌سازی منزل خود دارید قطعا دورریز‌هایی نیز مشاهده خواهید کرد اما دست نگه‌دارید شاید گنجی در آن دورریزها وجود داشته باشد.

در گوشه‌و کناری که وسایلی وجود دارند که گرد وخاک بر روی آنها نشسته فلزات و مواد معدنی با ارزشی وجود دارند که هم‌اکنون از آن‌ها در ساخت وسایل در دنیای مدرن امروزی استفاده می‌شود. به طور کلی می‌توان گفت که در خانه‌های ما یک معدن شهری وجود دارد که پر از مواد معدنی هستند که فقط منتظر بازیافت هستند.

در خانه‌های سرتاسر جهان میلیون‌ها دستگاه الکترونیکی بلااستفاده از تلفن‌های همراه قدیمی گرفته تا کنسول‌های بازی از رده خارج شده، دستگاه‌های ضبط و پخش عتیقه، تجهیزات کامپیوتری قدیمی، چاپگرهای از رده خارج شده و...  که هر کدام از آنها دارای مقادیر قابل توجهی مس، نقره و یا حتی طلا و عناصر نادر خاکی هستند. نکته مهم این است که مردم به دنبال آن هستند تا از دستگاه‌های قدیمی و بلااستفاده خود خلاص شوند اما باید توجه داشت که این فلزات می‌توانند در چرخه بازیافت دوباره مورد استفاده قرار گیرند.

برخی بر این باورند که به جای استخراج مواد معدنی از دل زمین، می‌توان از منبع عظیمی از فلزاتی که در وسایل قدیمی و دورریزی که در معدن‌ شهری وجود دارد استفاده کرد. چرا که با بازیافت‌ها و استفاده از آن در وسایل جدید، دیگر نیازی به حفاری در معادن نخواهد بود.

معادن شهری و تلاش برای بقای زیستی

بازیافت لوازم الکترونیکی می‌تواند به طور قابل توجهی موجب کاهش هزینه‌ها شود و مصرف‌کنندگان می‌توانند اطلاعات بهتری در این ارتباط کسب کنند. جیمز هورن مدیر پروژه مجمع WEEE (ضایعات الکترونیکی و تجهیزات الکترونیکی) که بودجه آن از سوی اتحادیه اروپا تامین می‌شود می‌گوید: سازماندهی کردن بازیافت از معادن شهری می‌تواند منجر به بقای ذخایر زیستی شود. با نگاهی بر ساخت مدال‌های المپیک ۲۰۲۱ توکیو که انتظار می‌رود در تابستان این سال برگزار شود می‌بینیم که این مدال‌ها از میان شش میلیون تلفن‌همراهی که از آوریل ۲۰۱۷ تا مارس ۲۰۱۹ جمع‌آوری شده است ساخته شده است. این میزان تلفن‌همراه که وزنی بالغ بر ۷۲ هزار تن زباله الکترونیکی را شامل می‌شود از سوی مردم ژاپن اهدا شده و از استخراج فلزات درون‌ها آنها در حدود ۵ هزار مدال طلا، نقره و برنز ساخته خواهد شد.

ما در دهه‌های متوالی مواد معدنی خام و محدود سیاره‌مان را با سرعتی بالا استخراج کرده‌ایم و در دسترس بودن این منابع و مصرف سرشار آن باعث شده تا توجه لازم به بازیافت وسایل دور ریز نداشته باشیم. اگر همین ۷.۸ میلیارد نفری که در کره زمین به عنوان مصرف‌کننده هستند به همان میزان مواد معدنی که در کشورهای اروپایی به مصرف می‌رسد، مصرف داشته باشد ما به مساحت ۲.۸ سیاره زمین نیامندیم و اگر سبک زندگی مصرف جهانی بر اساس استفاده از آن در ایالات متحده امریکا باشد ما به ۵ سیاره به اندازه زمین نیاز داریم.

استخراج این همه مواد معدنی خسارات سنگینی بر محیط‌زیست وارد ساخته است. براساس چشم‌انداز جهانی سازمان ملل متحد، مسئولیت حدود ۴۰ درصد از انتشار کربن در جهان و همچنین از بین رفتن ۱۰ درصد از تنوع زیستی بر عهده استخراج‌کنندگان مواد معدنی است که به دنبال استفاده از آن در صنایع هستند. چنان‌که می‌بینیم که در ۵۰ سال اخیر استخراج مواد معدنی از معادن سه برابر شده است. یافتن منابع عظیم معدنی دشوارتر شده و همین موضوع باعث می‌شود تا گران‌تر باشد و هزینه‌های زیست‌محیطی ناشی از استخراج آن‌ها نیز بیشتر شود.

۵۰ میلیون تن زباله الکترونیکی در جهان

میزان تولید زباله الکترونیکی جهان در سال ۵۰ میلیون تن است که این حجم به اندازه ۶ هزار برج ایفل است. و این میزان سالانه بین ۳ تا ۴ درصد افزایش می‌یابد. براساس آمار قاره‌آسیا در سال ۲۰۱۶ بیشترین تولید‌کننده زباله‌الکترونیکی به میزان ۱۸.۲ میلیون تن بود که این رقم در همان سال در امریکا ۱۱.۳ میلیون تن، در افریقا ۲.۲ میلیون تن و اقیانوسیه ۰.۷ میلیون تن بود. در حالی‌که کمترین آمار در تولید زباله الکترونیکی مربوط به استرالیا بود اما این میزان از تولید زباله توسط هر شخص به بالاترین میزان در جهان یعنی ۱۷.۳ کیلوگرم بود. و این رقم در افریقا نیز به ازای هر شخص ۱.۶ کیلوگرم به ثبت رسیده است.

اروپا با تولید سالیانه حدود ۱۲.۳ میلیون تن تجهیزات الکترونیکی و باتری‌ها دومین تولید‌کننده زباله الکترونیکی در جهان به شمار می‌رود. و می‌توان گفت در داخل این وسایل ۳۳۰ هزار تن مس و ۳۱ تن طلا به صورت پنهان وجود دارد و این در صورتی است که معمولا در تجهیزات قدیمی‌تر نسبت به جدیدترها مقادیر بیشتری از فلزات استفاده شده است. اگر ما بخواهیم این مواد را از تجهیزات الکترونیکی بازیافت کنیم این مقدار بیشتر از ۱۴.۳ میلیون تنی تجهیزات الکترونیکی جدید و باتری‌هایی خواهد بود که سالانه اروپایی‌ها خریداری می‌کنند. تخمین زده می‌شود سالانه برای تولید تجهیزات جدید الکترونیکی در اروپا ۲.۹ میلیون تن پلاستیک، ۲۷۰ هزار تن مس، ۳۵۰۰ تن کبالت و ۲۶ تن طلا نیاز است. استفاده مجدد از این مواد این چشم‌انداز و افقی را پیش روی ما قرار خواهد داد تا دیگر نیازی نباشد که بیش‌ از این مواد معدنی مورد تاراج قرار گیرد. یکی از شرکت‌های بازیافت تجهیزات الکترونیکی، کارخانه سابق معدن بلژیکی با نام Umicore است که اکنون با با ورود به معدن‌ شهرها به یکی از شرکت‌های بزرگ بازیافت در جهان تبدیل شده است. تمرکز اصلی این شرکت بازیافت باتری‌ها از جمله باتری‌های وسایل نقلیه الکتریکی است تا مس، نیکل، کبالت و لیتیوم آنها را استخراج کنند. مارجولین شیرز، سخنگوی این شرکت می‌گوید: فلزات بدون اینکه خاصیت خود را از دست دهند می‌توانند بی‌نهایت بازیافت شوند و می‌توان در چرخه‌ای در ساخت باتری‌های جدید مورد استفاده قرار گرفته و فروخته شود. شرکت Umicore هیچگاه آماری از میزان بازیافت خود در سال ارائه نکرده است اما ادعا می‌کند توانایی بازیافت ۷ هزار تن باتری را داراست. که این میزان برابر با ۲۵۰ میلیون باتری تلفن همراه، ۲ میلیون باتری دوچرخه الکترونیکی یا ۳۵ هزار باتری EV خودروهای الکتریکی است. یکی از فلزاتی که درحال‌حاضر تقاضای زیادی برای آن وجود دارد کبالت است، این فلز یکی از اجزای مهم باتری‌های لیتیوم یون برای تلفن‌های هوشمند و اتومبیل‌های برقی به شمار می‌رود. قیمت کبالت در دوره زمانی ۲۰۱۶-۲۰۱۸ بیش از ۳۰۰ درصد افزایش یافته است. باید اشاره کرد که بیش از ۶۰درصد  از تأمین کبالت جهان از جمهوری دموکراتیک کنگو تامین می‌شود. و معضلاتی از جمله کودکان کار و تخریب محیط‌زیست در این کشور نیز قابل توجه است. همچنین بازیافت باتری‌های موجود می‌تواند نقش مهمی در پایداری منابع ذخایر کبالت داشته باشد. سخنگوی شرکت Umicore معتقد است: بازیافت تمامی محصولات قابل حملی که از شهروندان اتحادیه اروپا در ۲۰ سال گذشته جمع‌آوری شده است می‌تواند کبالت لازم برای تولید ۱۰ میلیون وسیله نقلیه الکترونیکی را فراهم سازد.

۷۰ کیلوگرم مس از یک میلیون باتری تلفن همراه

شرکت Umicore ادعا می‌کند از بین یک میلیون باتری تلفن‌همراه می‌تواند به طور میانگین ۱۳۵ تا ۲۴۰ کیلوگرم کبالت استخراج کند. که این میزان کبالت در نسل‌های جدید تلفن‌همراه مقدار بیشتری را شامل می‌شود. آنها همچنین ادعا کردند که از این میزان باتری می‌توانند ۷۰ کیلوگرم مس و ۱۵ کیلوگرم لیتیوم استخراج کنند. حتی پس از اینکه باتری جدا و بازیافت شد از مابقی ابزارهای الکترونیکی این موبایل‌ها می‌توان یک کیلوگرم نقره و ۲۳۵ گرم طلا استخراج کرد. برای مقایسه می‌توانید این اعداد را با هر تن سنگ معدنی در نظر بگیرید که به طور میانگین از یک تن سنگ معدن ۱۰۰ گرم نقره و ۲ تا ۵ گرم طلا استخراج می‌شود.

همین امر سبب می‌شود تا معدن شهری نسبت به معدن سنتی در هر تن از ارزش افزوده بالاتری برخوردار باشد. بنابر گفته موسسه تحقیقاتی نروژ (sintef) میزان انرژی مصرف شده برای استحصال مواد معدنی در معدن‌شهرها ۱۷ برابر کمتر از میزان انرژی است که در معادن برای استحصال مواد خام معدنی صرف می‌شود. در چین تحقیقاتی بر روی بازیافت تلویزیون‌های صورت گرفت که نشان می‌داد هزینه استخراج مواد معدنی طلا و مس موجود در این تلویزیون‌ها، از هزینه کمتری نسبت به برداشت فلزات معدنی برخوردار است.

برای بهره‌گیری از استخراج مواد معدنی از تجهیزات الکترونیکی راه طولانی در پیش داریم و تازه این آغاز یک راه است. باید توجه داشت در گام نخستی که ما در آن قرار داریم نیز تمامی مواد معدنی به دلیل فرآینده‌های تصفیه بازیافت نمی‌شود به عنوان مثال این میزان در اتحادیه اروپا ۳۵ درصد است. همچنین میزان بازیابی فلزات گرانبهای موجود در تجهیزات الکترونیکی اروپا در سال ۲۰۱۴ تنها یک درصد بود.

اتحادیه اروپا امیدوار است میزان بازیابی فلزات گرانبها در تجهیزات الکترونیکی افزایش یابد البته انتظار دارد تا سال ۲۰۲۰ این رقم به ۵ درصد و تا سال ۲۰۳۰ به ۲۰ درصد برسد. جیمز هورن مدیر پروژه مجمع WEEE می‌گوید: حتی اگر این هدف‌گذاری‌ها نیز تحقق یابد هنوز فاصله زیادی تا تامین تقاضا در پیش‌رو داریم.