سایه بی‌عدالتی دیجیتالی بر سر کودکان ایرانی
نخستین بار کرونا بود که نیاز کودکان به استفاده از محصولات دیجیتالی هوشمند مانند گوشی تلفن همراه و تبلت را به امری ضروری تبدیل کرد. کودکانی که تحصیل آنها به زیست آنلاین گره خورده بود، باید بعد جدیدی از آموزش را در برنامه روزانه خود می‌گنجاندند؛ اتفاقی که در دنیا مسیر آموزش را تغییر داد و وسایل الکترونیکی را وارد زندگی کودکانی کرد که کمتر از ۱۵ سال سن داشتند.
به این ترتیب همزمان با رشد استفاده کودکان از محصولات دیجیتال، نگرانی‌ها از دسترسی‌های گسترده آنها به ابزار دیجیتال و فضای مجازی هم افزایش پیدا کرد. در ایران هم طبق گزارش «ایرنا» در شهریور سال گذشته، ۹۷ درصد از نوجوان‌ها و ۶۶ درصد از کودکان از موبایل یا تبلت استفاده می‌کنند که با احتساب نبود سازوکار مشخصی برای سازمان‌دهی فعالیت آنها، خطرناک به‌نظر می‌رسد. اغلب فعالان بازار موبایل اساسا هیچ اطلاعی از محصولات دیجیتال ویژه کودکان ندارند و می‌گویند توزیع گسترده‌ای از چنین محصولاتی در کشور وجود ندارد؛ اظهاراتی که واردکنندگان تلفن همراه نیز آن را تایید می‌کنند و کارشناسان آموزشی بر آن مهر تایید می‌زنند.
جای خالی محصولات دیجیتالی کودک در بازار
در حالی که امروزه در دنیا، کودکان بخش مهمی از روز خود را در فضای مجازی و به استفاده از دستگاه‌های دیجیتال می‌گذرانند و دولت‌ها با انجام نیازسنجی‌های مختلف سال‌هاست که محصولات ویژه آنها را با ویژگی‌ها و قابلیت‌های خاص تولید می‌کنند، در کشور ما کودکان همچنان به‌طور رسمی به عنوان کاربر شناخته نشده و به همین دلیل دسترسی به محصولات دیجیتال ویژه آنها در بازار بسیار سخت و حتی گاهی ناممکن است. مرضیه ادهم، پژوهشگر حوزه زیست آنلاین کودکان، درباره سازوکار استفاده از گوشی تلفن همراه توسط کودکان در ایران به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «به‌طور کلی در ایران کودکان تشویق می‌شوند تا گوشی همراه نداشته باشند و از آنجا که این اتفاق در جریان است، ملاحظاتی هم برای آن انجام نشده است. پس از دوره همهگیری کرونا این نیاز بیشتر دیده شد و اکنون همه کودکان یا خودشان گوشی هوشمند دارند یا از گوشی والدین خود استفاده می‌کنند.»
این در حالی است که در کشورهای پیشرفته وسایل الکترونیکی مخصوص کودکان با امکانات و ویژگی‌های خاص به سادگی در دسترس هستند. یکی از اصلی‌ترین این ویژگی‌ها ردیابی موقعیت مکانی(GPS) است. این ویژگی به والدین اجازه می‌دهد تا مکان کودک را پیگیری و از راه دور از امنیتش اطمینان حاصل کنند. قابلیت بعدی این ابزارها، مربوط به پیام‌های اضطراری است که با استفاده از آن کودک می‌تواند با فشردن یک دکمه خاص با فرد مورد اطمینان ارتباط پیدا کند. قابلیت دیگری که والدین با استفاده از آن می‌توانند گوشی کودک را به‌طور مستقیم کنترل کنند، نصب یک اپلیکیشن همراه است که به آنها اجازه می‌دهد تا علاوه بر نظارت، محدودیت‌هایی را نیز برای استفاده کودک تعریف کنند. همچنین این دستگاه‌ها معمولا فهرستی از مخاطبان خاص دارند که کودک تنها می‌تواند با آنها ارتباط برقرار کند. در آخر نیز سیستم‌‌عامل این دستگاه‌ها بسیار ساده طراحی شده‌اند تا کودکان در سنین مختلف بتوانند از آن استفاده کنند و ساختار سخت‌افزاری آنها مانند حافظه و نمایشگر طوری طراحی شده‌اند که برای نیازها و کاربری کودکان -که غالبا شامل تماشای کارتون و انجام بازی‌های ویدئویی است- مناسب باشند.
ادهم همچنین در خصوص طراحی این وسایل الکترونیکی می‌گوید: «این وسایل الکترونیکی از نظر سخت‌افزاری امکاناتی برای کنترل کودکان دارند، مثلا مقاوم‌تر هستند و امکاناتی برای اعمال نظارت والدین وجود دارد. همچنین اپلیکیشن‌هایی که روی دستگاه‌ها قرار دارند بیشتر جنبه آموزشی دارند و اجازه نصب هر اپلیکیشنی را نمی‌دهند.» این کارشناس آموزشی همچنین به طراحی سیم‌کارت‌هایی مخصوص کودکان اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: «در برخی کشورها حتی سیم‌کارت‌هایی ویژه کودک طراحی شده است که محدودیت دسترسی دارند و کودکان از طریق آنها می‌توانند تنها با کسانی در ارتباط باشند که والدین‌شان تعیین کرده‌اند. همچنین مجهز به فیلتر کلمات نامناسب هستند.» او با تاکید بر اینکه در ایران هنوز سیم‌کارت مخصوصی برای کودکان وجود ندارد، ادامه می‌دهد: «در سال‌های گذشته سیم‌کارتی به نام انارستان برای کودکان به فروش رسید که بعد از بررسی کارشناسان مشخص شد تفاوتی با سیم‌کارت‌های معمولی ندارد. حتی زمانی که سیم‌کارت مخصوص دانش‌آموزان توزیع می‌شود، بیشتر جنبه تخفیف دارد و محدودیت کنترل والدین روی آن اعمال نشده است.» ادهم همچنین به «دنیای اقتصاد» توضیح می‌دهد که در ایران سیم‌کارت‌های معمولی با استفاده از اپلیکیشن‌هایی که والدین نصب می‌کنند، برای استفاده کودکان مناسب می‌شود. او در ادامه می‌گوید: «از لحاظ نرم‌افزاری در ایران امکاناتی وجود دارد که والدین می‌توانند از آن استفاده کنند، اما از امکانات سخت‌افزاری و دسترسی به وسایل الکترونیکی ویژه کودکان محروم هستیم.»
اینترنت کودک یا اینترنت طبقاتی؟
البته استفاده از محصولات دیجیتال مخصوص کودکان در سمتی از این مبحث قرار می‌گیرد که کاملا حریم مجزایی از دسترسی کودکان به اینترنت دارد. در واقع به همان اندازه که استفاده از وسایل دیجیتال ایمن برای کودکان لازم است، وجود فیلترهایی برای استفاده کودکان از اینترنت و دنیای آزاد اطلاعات هم ضروری خواهد بود؛ فیلترهایی که سواد رسانهای و آموزش می‌تواند به آن بعد ارزشمندتری ببخشد. حورا تهرانی، کارشناس فعال در بخش آموزش کودکان، درباره سازوکار استفاده کودکان از اینترنت در ایران به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «اکنون در ایران با دو مساله روبه‌رو هستیم؛ نخست مساله کمبود امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری شامل تبلت و گوشی‌های مخصوص کودکان است. با فرض اینکه این امکانات نیز در ایران وجود داشته باشد، مساله بعدی خلأ آموزش اصولی به پدر و مادرها و کادر آموزشی است. اکنون سواد رسانهای و الگوهای مصرف در قالب یک درس در پایه نهم تدریس می‌شود، اما آموزش اصولی برای کودک و نوجوان باید از زمانی آغاز شود که شروع به استفاده از این ابزارها آغاز شود؛ یعنی حدود دو تا سه سال.» او با اشاره به نقش والدین در این زمینه می‌گوید: «والدین در ایران آگاهی لازم را ندارند و آموزش ندیده‌اند. اگر هم آموزشی دیده‌اند صرفا در جهت نظارت مستقیم و کنترل‌گرانه بوده است. رویکرد آموزشی فعلی به پدر و مادرها در ایران بیشتر به سمت یک آموزش آسیب‌محور است که صرفا باید استفاده کودکان را محدود کند، در صورتی‌که نسل Z و آلفا به سرعت در حال پیوند با این ابزار هستند و به‌دلیل شرایطی که در آن به دنیا آمده‌اند، نیاز به آموزش‌هایی ندارند که نسل قبل داشتند و آنها به سمت تعامل فعال با این ابزار پیش می‌روند. والدین باید در این مسیر هدایتگر باشند و بستر استفاده بهتر را برای کودکان فراهم کنند.»
مرضیه ادهم نیز درباره فیلتر اطلاعات در دسترس کودکان می‌گوید: «دو سازوکار در این باره وجود دارد؛ نخست سازوکاری است که دولت تنظیم کرده است و قسمت دیگر نیز از سوی والدین اجرا می‌شود. در کنار این موارد اپلیکیشن‌هایی وجود دارد که راهکارهایی به والدین می‌دهند یا دولت آنها را الزام می‌کند که امکاناتی مخصوص کودکان داشته باشند. در برخی پلتفرم‌های بین‌المللی امکاناتی نظیر جست‌وجوی امن وجود دارد، اما در ایران بیشتر تمایل وجود دارد که دولت فیلترها و محدودیت‌هایی تعیین کند. از آنجا که در این فرآیند همه کودک فرض می‌شوند و فیلتری برای جداسازی کودک و بزرگسال وجود ندارد، راه‌های دور زدن این خودمراقبتی‌ها نیز در دسترس همگان قرار می‌گیرد و از امکانات خودمراقبتی پلتفرم‌های بین‌المللی نیز محروم می‌شوند.»
تا امروز تنها اقدامی که دولت‌ها در ایران برای ایجاد دسترسی خاص کودکان به اینترنت انجام داده‌اند، مربوط به اجرای طرح اینترنت تخصصی در دولت سیزدهم بود که ابتدا با طرح اینترنت تخصصی ویژه کودکان و نوجوانان کلید خورد و نقطه آغازی برای طبقه‌بندی اینترنت در کشور بود که در ادامه و با اعمال فیلترینگ گسترده به بعضی از اقشار دیگر جامعه هم رسید. با این حال اما این طرح اینترنت کودک تنها نامی برای ارائه اینترنت طبقاتی بود و در عمل هیچ عایدی برای خود کودکان نداشت.
جهان به دنبال عدالت برای کودکان
در دنیا اما به گواهی آمارها و مستندات مختلف، اقدامات گسترده‌ای برای گم نشدن کودکان در جهان بی‌انتهای دیجیتال انجام شده است؛ تا جایی که بر اساس یک نظرسنجی که در ماه دسامبر ۲۰۲۳ صورت گرفته، احتمال دسترسی کودکان به دستگاه‌های دیجیتال در سراسر دنیا بیشتر از بزرگسالان بوده است. همچنین بر اساس یک پژوهش دیگر از روزنامه گاردین، ۹۱ درصد از کودکان بریتانیایی صاحب گوشی هوشمند هستند و ۸۰ درصد از کودکان ۹ تا ۱۶ ساله در ۱۹ کشور اروپایی فرصت استفاده از لوازم هوشمند را دارند. البته فراگیری استفاده از وسایل هوشمند تنها مساله برای سلامت کودکان نیست، بلکه مدت استفاده آنها از گوشی و تبلت نیز رشد چشمگیری داشته است. همهگیری کرونا و استفاده از آموزش‌های آنلاین یکی از دلایلی بود که استفاده از گوشی همراه را بین کودکان رواج بیشتری داد.
این مساله بهانه‌ای شد تا شرکت‌های تولید وسایل هوشمند خلاقیت بیشتری برای گوشی‌ها و تبلت‌های مورد استفاده کودکان انجام دهند. اکنون این ابزارها دارای سیستم‌عامل‌هایی هستند که به وسیله آنها والدین می‌توانند کنترل بیشتری روی فرزند خود در حین استفاده از گوشی موبایل داشته باشند.
مرکز عدالت برای کودکان نیز گزارشی در این باره منتشر کرده است که نشان می‌دهد اکنون والدین در سراسر دنیا به‌دنبال راه‌هایی هستند تا علاوه بر قابلیت‌های سخت‌افزاری، جنبه‌های آموزشی نیز داشته باشد. در این راستا، موبایل‌ها و تبلت‌های اپل و اندروید، نرم‌افزارها و سیستم‌عامل‌هایی دارند که والدین می‌توانند از آنها برای کنترل کودکانشان استفاده کنند. این مرکز اعلام کرده است که اپل در حال حاضر ابزاری روی گوشی‌های آی‌فون طراحی کرده که میزان حضور کاربران در فضای مجازی و ساعات استفاده از اپلیکیشن‌های مختلف را نشان می‌دهد. همچنین ابزار ارتباط خانوادگی (family link) از سوی گوگل ارائه شده است که قابلیت‌های مشابهی دارد. در این بین پلتفرم‌های پخش آنلاین فیلم و سریال مانند نتفلیکس نیز ابزارهایی برای کنترل محتوا از سوی والدین ارائه کرده‌اند.
