سالی نمادین برای آرزوها
صنعت معدن همواره به‌عنوان یکی از بخش‌های زیربنایی و کلیدی اقتصاد شناخته شده است و تأثیر شگرفی بر توسعه پایدار، اشتغال‌زایی، و افزایش درآمدهای ملی داشته است. ایران، با برخورداری از منابع غنی و متنوع معدنی شامل فلزات اساسی، کانی‌های غیرفلزی و سنگ‌های قیمتی، از ظرفیت‌های عظیمی در این حوزه برخوردار است که می‌تواند به سکوی پرتاب اقتصاد کشور تبدیل شود. در عین حال، این صنعت با چالش‌های متعددی نظیر کمبود زیرساخت‌های مدرن، محدودیت‌های زیست‌محیطی، و رقابت فزاینده در بازارهای جهانی مواجه است.
سال 1404 در افق برنامه‌ریزی‌های کلان اقتصادی ایران، به‌عنوان سالی نمادین برای تحقق اهداف توسعه‌ای در نظر گرفته شده است. این سال، نقطه‌ای است که بسیاری از برنامه‌های راهبردی کشور در حوزه معدن و صنایع معدنی باید به ثمر برسند و جایگاه ایران را در زنجیره ارزش جهانی تقویت کنند. اما دستیابی به این اهداف بلندپروازانه نیازمند نگاهی جامع به ظرفیت‌های موجود، شناخت چالش‌های پیش رو، و بهره‌گیری از فرصت‌های نوین در این صنعت است.
در این گزارش تلاش می‌شود تا چشم‌انداز معادن ایران در سال 1404 مورد بررسی قرار گیرد و عواملی نظیر نقش فناوری‌های نوین همچون هوش مصنوعی، اینترنت اشیا، و داده‌کاوی در بهینه‌سازی فرایندهای معدنی، اهمیت سیاست‌های زیست‌محیطی و پایداری، و تأثیر تعاملات بین‌المللی بر بازارهای معدنی تحلیل شود. همچنین، چالش‌هایی همچون کمبود سرمایه‌گذاری، قوانین و مقررات محدودکننده، و فشارهای بین‌المللی بر صادرات مواد معدنی بررسی خواهد شد.
از سوی دیگر، گزارش حاضر به ارائه راهکارهایی برای بهبود بهره‌وری، کاهش تأثیرات منفی زیست‌محیطی، و افزایش ارزش افزوده مواد معدنی پرداخته و تلاش می‌کند تا تصویری شفاف از وضعیت کنونی و آینده‌نگری این صنعت ارائه دهد. با توجه به اهمیت راهبردی معادن در اقتصاد ایران، بررسی این افق می‌تواند به سیاست‌گذاران، سرمایه‌گذاران، و فعالان این حوزه کمک کند تا تصمیمات آگاهانه‌تری در مسیر توسعه پایدار و پیشرفت اقتصادی کشور اتخاذ کنند.
وضعیت اکتشاف معادن کشور در مقایسه با سایر کشورهای معدنی نشان‌دهنده نیاز فوری به سرمایه‌گذاری گسترده در راستای کشف ذخایر جدید است. این موضوع نه‌تنها برای افزایش تولید مواد معدنی بلکه برای تأمین مواد اولیه صنایع مختلف در کشور از اهمیت بسیاری برخوردار است. بخش معدن به‌عنوان یکی از ارکان کلیدی اقتصاد ملی، تأمین‌کننده مواد اولیه موردنیاز برای بخش‌های مختلف صنعتی و اقتصادی است. بااین‌حال، وضعیت کنونی اکتشافات معدنی کشور به‌عنوان نخستین مرحله از زنجیره فعالیت‌های معدنی چندان رضایت‌بخش نیست. ادامه این روند ممکن است در آینده‌ای نزدیک کشور را با بحران کمبود مواد معدنی مواجه سازد.
در بسیاری از کشورهای معدنی پیشرو نظیر استرالیا و کانادا، اکتشافات معدنی به‌عنوان زیربنای توسعه این بخش محسوب می‌شود. به‌عنوان نمونه، در سال ۲۰۲۰ استرالیا حدود ۱۱ میلیون متر و کانادا ۳.۶ میلیون متر حفاری اکتشافی انجام داده‌اند. همچنین، طبق آمارهای سال ۲۰۱۷، میزان حفاری اکتشافی سالانه چین برابر با ۵ میلیون متر بوده است. این در حالی است که میزان حفاری اکتشافی انجام‌شده در ایران در مقایسه با این کشورها، فاصله چشمگیری دارد و همین امر بر لزوم افزایش فعالیت‌های اکتشافی در کشور تأکید می‌کند.
چالش‌های اصلی در اکتشافات معدنی ایران
مطالعات و بررسی‌های انجام‌شده توسط مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که توسعه فعالیت‌های اکتشافی در کشور با موانع متعددی روبه‌رو است. این چالش‌ها عمدتاً شامل موارد زیر هستند:
۱.فقدان یا عدم انتشار داده‌های اکتشافی: یکی از مهم‌ترین نیازهای توسعه اکتشافات معدنی، دسترسی به داده‌های پایه زمین‌شناسی است. این داده‌ها، به‌عنوان اطلاعات اولیه، برای شناسایی ظرفیت‌های معدنی کشور حیاتی هستند. در ایران، سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور مسئول تهیه این داده‌ها است. بااین‌حال، مشکلاتی نظیر تأمین مالی ناکافی و عدم تجمیع و انتشار داده‌های موجود، موجب افزایش ریسک سرمایه‌گذاری در این حوزه شده است.
۲. بلوکه شدن محدوده‌های معدنی: بلوکه شدن محدوده‌های معدنی به معنای عدم امکان فعالیت‌های صحیح و کارآمد اکتشافی در این محدوده‌ها است. این مسئله می‌تواند شامل مواردی نظیر استفاده نامناسب از منابع یا انجام فعالیت‌های کم‌بازده باشد. ضعف نظارت بر فعالیت‌های معدنی و نبود صلاحیت فنی و مالی در میان فعالان این حوزه نیز از جمله دلایل اصلی این مشکل محسوب می‌شود.
۳. تعارضات نهادی میان سازمان‌های مرتبط: یکی دیگر از چالش‌های مهم بخش اکتشافات معدنی، تعارضات نهادی میان سازمان‌های مختلف است. برخی از سازمان‌های مرتبط، نظیر سازمان حفاظت محیط‌زیست و منابع طبیعی، به‌دلیل نگرانی‌های زیست‌محیطی با فعالیت‌های معدنی مخالفت می‌کنند. این مخالفت‌ها در بسیاری از موارد موجب تأخیر یا حتی توقف پروژه‌های اکتشافی شده است.
اهمیت اکتشاف برای تحقق اهداف کلان کشور
براساس اهداف برنامه هفتم توسعه و افق چشم‌انداز ۱۴۰۴، تولید ۱۴۱۲ هزار تن کاتد مس، ۵۵ میلیون تن فولاد و ۱ میلیون تن آلومینیوم برای کشور پیش‌بینی شده است. تحقق این اهداف نیازمند دسترسی پایدار به ذخایر معدنی جدید است. به‌طور خاص، سنگ‌آهن به‌عنوان یکی از مواد اولیه اصلی در صنعت فولاد، نقشی کلیدی در تحقق این اهداف ایفا می‌کند. درحال‌حاضر، ذخایر سنگ‌آهن کشور به میزان کافی افزایش نیافته و این مسئله، همراه با کاهش ذخایر معادن بزرگ نظیر گل‌گهر و چادرملو، می‌تواند چالشی جدی در مسیر تحقق برنامه‌های توسعه‌ای کشور ایجاد کند.
مراحل مختلف فعالیت‌های اکتشافی
فعالیت‌های اکتشافی به چهار مرحله اصلی تقسیم می‌شوند: شناسایی، پی‌جویی، اکتشاف مقدماتی و اکتشاف تفصیلی. هرچه فعالیت‌ها به سمت مراحل انتهایی پیش می‌رود، ریسک سرمایه‌گذاری کاهش می‌یابد. مراحل اولیه، نظیر شناسایی و پی‌جویی، به‌دلیل وسعت زیاد محدوده‌های مورد بررسی و هزینه‌های بالا، با ریسک بیشتری همراه هستند.
برای مثال، مراحل شناسایی و پی‌جویی معمولاً بین یک تا سه سال زمان می‌برند و هزینه‌های آنها بین ۱۰۰ هزار تا ۵ میلیون دلار تخمین زده می‌شود. در مقابل، مراحل اکتشاف مقدماتی و تفصیلی، که بین دو تا پنج سال زمان می‌برند، هزینه‌ای در حدود ۵۰۰ هزار تا ۱۰ میلیون دلار دارند.
راهکارهای پیشنهادی برای بهبود وضعیت اکتشافات معدنی
برای غلبه بر چالش‌های موجود و بهبود وضعیت اکتشافات معدنی کشور، مرکز پژوهش‌های مجلس مجموعه‌ای از اقدامات و اصلاحات را پیشنهاد کرده است:
۱. تقویت سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور
این سازمان مسئول تهیه داده‌های پایه زمین‌شناسی کشور است. بااین‌حال، مشکلاتی نظیر کمبود بودجه و ضعف در تأمین تجهیزات پیشرفته، مانع از انجام وظایف آن به‌شکل مطلوب شده است. اصلاح اساسنامه این سازمان و ایجاد درآمدهای پایدار برای آن می‌تواند نقش مهمی در ارتقای توانمندی‌های آن ایفا کند.
۲. تعیین تکلیف محدوده‌های معدنی
برای کاهش تعارضات نهادی، پیشنهاد می‌شود دستورالعملی برای طبقه‌بندی محدوده‌های معدنی (مجاز، ممنوع و مشروط) تهیه شود. همچنین، لازم است سازمان‌های مرتبط، ازجمله سازمان حفاظت محیط‌زیست و منابع طبیعی، ملزم به ارائه دلایل مشخص برای محدود کردن فعالیت‌های معدنی شوند.
۳. تقویت نظارت بر فعالیت‌های معدنی
فعالیت‌های اکتشافی به‌عنوان نخستین مرحله از زنجیره فعالیت‌های معدنی، تأثیر مستقیمی بر صحت و دقت اطلاعات حاصل از این فعالیت‌ها در مراحل بعدی دارد. به همین دلیل، لازم است نظارت بر عملکرد فعالان معدنی با جدیت بیشتری انجام شود. برای این منظور، پیشنهاد می‌شود جرائم مربوط به ارائه اطلاعات نادرست افزایش یابد و مسئولیت‌های فنی شرکت‌های فعال در این حوزه تقویت شود.
۴. ایجاد بانک اطلاعاتی جامع اکتشافات معدنی
تجمیع داده‌های موجود و ایجاد یک بانک اطلاعاتی جامع می‌تواند نقش مهمی در کاهش ریسک سرمایه‌گذاری و افزایش شفافیت در این حوزه داشته باشد. برای تحقق این هدف، لازم است تبصره‌های قانونی مربوط به تجمیع و انتشار داده‌ها اصلاح شوند و ضمانت‌های اجرایی مناسبی برای آنها در نظر گرفته شود.
۵. جذب سرمایه‌گذاری خارجی
یکی از عوامل کلیدی موفقیت کشورهای پیشرو در حوزه معدن، جذب سرمایه‌گذاری خارجی است. برای تحقق این امر، باید جذابیت‌های سرمایه‌گذاری در بخش معدن کشور افزایش یابد. این امر می‌تواند شامل کاهش ریسک‌های اکتشافی، تسهیل قوانین و مقررات مربوط به اخذ مجوزها، و بهبود زیرساخت‌های معدنی باشد.
چشم‌انداز آینده اکتشافات معدنی در ایران
اکتشافات معدنی به‌عنوان زیربنای توسعه بخش معدن و صنایع وابسته به آن، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. تحقق اهداف توسعه‌ای کشور، نظیر افزایش تولید فولاد، مس و آلومینیوم، بدون کشف ذخایر جدید امکان‌پذیر نخواهد بود.
با توجه به چالش‌های موجود، ازجمله فقدان داده‌های پایه زمین‌شناسی، بلوکه شدن محدوده‌های معدنی، و تعارضات نهادی، اجرای اقدامات اصلاحی پیشنهادی، نظیر تقویت سازمان زمین‌شناسی، تجمیع داده‌های اکتشافی، و جذب سرمایه‌گذاری خارجی، می‌تواند نقشی کلیدی در بهبود وضعیت اکتشافات معدنی کشور ایفا کند.
کلام آخر
با توجه به نقش حیاتی بخش معدن در اقتصاد کشور و ضرورت تأمین مواد اولیه صنایع مختلف، اکتشافات معدنی باید به‌عنوان یکی از اولویت‌های اصلی توسعه کشور مورد توجه قرار گیرد. سرمایه‌گذاری در این حوزه نه‌تنها به کشف ذخایر جدید منجر می‌شود، بلکه می‌تواند به ایجاد اشتغال، افزایش درآمدهای ارزی، و کاهش وابستگی به منابع خارجی کمک کند.
تحقق این اهداف نیازمند عزم جدی دولت، حمایت بخش خصوصی، و همکاری سازمان‌های مرتبط است. با اتخاذ رویکردی جامع و اجرای اصلاحات لازم، می‌توان امید داشت که اکتشافات معدنی کشور به سطحی قابل‌قبول برسد و نقش خود را در توسعه اقتصادی کشور ایفا کند.
