پیامد یک بحران
آمارهای وزارت نیرو نشان می‌دهد میانگین مصرف آب در کشور نسبت به مدت مشابه سال گذشته، حدود ۱۲ درصد افزایش داشته است که بخشی از آن به بخش صنعت و معدن تعلق دارد.
روند مصرف افزایشی مصرف آب این روزها هم به دلیل گرم شدن بیش‌ازحد هوا اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد، اما می‌توان با اقدام‌های لازم که شاید کوچک و کم‌هزینه باشند، مصارف را به‌گونه‌ای مدیریت کرد تا امکان تأمین آب برای همه هم‌وطنان در این شرایط سخت، فراهم شود. واقعیت اینکه استفاده از تجهیزات کاهنده مصرف، اصلی‌ترین و مهم‌ترین گام در اعمال مدیریت صحیح بر مصرف آب به شمار می‌روند، اما این تجهیزات چگونه و چه میزان در کاهش مصرف مؤثرند، نیازمند بررسی‌های کارشناسی است. چندی پیش مرکز پژوهش مجلس شورای اسلامی دریکی از مطالعات خود به بررسی مدیریت منابع و اصلاح الگوی مصرف آب در بخش معدن و صنایع معدنی ایران پرداخته بود و دستاوردهای بین‌المللی را در این ارتباط را اطلاع‌رسانی کرد. در همین راستا با دو تن از کارشناسان و فعالان محیط‌زیست به گفت‌وگو نشستیم.
ضرورت در تصفیه زهاب‌ها و پساب‌های معدنی
سلیمان بازوند، فعال محیط‌زیست در مورد تأثیر معادن بر مصرف آب اظهار کرد: مصرف آبِ یک شرکت یا مجتمع معدنی که به‌طور نامتعارف و غیر بهینه باشد و یا بر کیفیت آب تأثیر منفی بگذارد، موجب بروز درگیری با سایر بخش‌های صنعتی به‌خصوص کشاورزی و جوامع محلی و مشکلات اقتصادی می‌شود. واقعیت اینکه دولت‌ها و یا مقام‌های محلی مسئول تنظیم مصرف آب هستند، اما ضرورت دارد تا شرکت‌های معدنی فراتر از مقررات موجود نسبت به مصرف آب حساسیت نشان دهند، به‌ویژه که در این بخش ظرفیت کنترل و نظارت دولتی محدود است.
تصفیه زهاب‌ها و پساب‌های معدنی حاصل از عملیات فرآوری و استخراج معادن امری ضروری است، زیرا روی آبخوان‌های محلی اثرگذار است و می‌تواند آثار نامطلوبی در سطح محلی داشته باشد. نقشی که این شرکت‌ها می‌توانند در تأمین جوامع آب محلی، به‌وسیله مشارکت با سازمان‌های غیردولتی و یا با استفاده از امکانات خود ایفا کنند، بسیار قابل‌توجه است.
وی افزود: مصارف آب در دنیا بر اساس آمار جهانی، متوسط مصرف آب در جهان شامل حدود ۷۰ درصد در بخش کشاورزی، ۲۰ درصد در صنایع و انرژی و بقیه مصارف عمومی است و سهم معدن حدود ۰.۲ درصد دیده‌شده است. آمارهای بین‌المللی گویای آن است که ۳۳ کشور در جهان با بحران آب روبه‌رو هستند که ۱۴ کشور در خاورمیانه قرار دارند درحالی‌که با افزایش رشد جمعیت و توسعه شهرها و زیرساخت‌ها برای محصولات فلزی، افزایش تقاضا در بازار وجود خواهد داشت و به دنبال آن نیز افزایش مصرف و تقاضای آب مطرح می‌شود؛ ایران نیز در شمار کشورهایی است که با بحران جدی آب روبه‌رو است.
بازوند ادامه داد: چندی پیش بود که تحقیقاتی در این زمینه انجام شد که از میان فلزات آهن، فولاد، طلا، مس، آلومینیم، محصولات سیمانی و شن و ماسه، بیشترین مصرف آب مربوط به تولید فلز طلا و پس از آن تولید فلز مس است. همچنین در مقابل صنعت شن و ماسه و سیمان کمترین میزان مصرف آب را به خود اختصاص داده است. به عبارت بهتر برای تولید یک کیلوگرم طلا از خاک طلا در حدود ۴۰۰ مترمکعب آب نیاز است و این رقم برای تولید هر تن فلز مس به حدود ۲۰۰ مترمکعب می‌رسد. مطالعات انجام‌شده در مورد طلا حاکی است، مصرف آب برای تولید این فلز در ایران تقریباً پنج برابر مصرف جهانی است و باید اقدام‌های لازم برای رفع این مشکل به مورداجرا گذاشته شود.
لزوم بازنگری در مدیریت آب زنجیره فولاد
این فعال محیط‌زیست اظهار کرد: در پی مطالعاتی که بنده انجام دادم، میزان مصرف آب در صنایع تولید فولاد خام (میانی) و گندله‌سازی و آمار و مقایسه آن با استانداردهای موجود در دنیا نشان می‌دهد که کارخانه‌های تولید فولاد و گندله‌سازی در کشور نیازمند بازنگری اساسی درزمینه مدیریت منابع آب و اصلاح فرآیندهای مصرف و بازیافت آب هستند.لذا حل چالش‌های مدیریت منابع آب در بخش معدن و صنایع معدنی امری ضروری است، زیرا از یک‌طرف تناسب بین نیاز واقعی در برداشت آب از منابع محلی را تنظیم می‌کند که این امر امکان دسترسی بیشتر برای مصرف در بخش‌های دیگر را فراهم کرده و از طرف دیگر موجب کاهش ورود پساب‌های معدنی به محیط اطراف شده و هزینه حفاظت از آبخوان‌ها و آبریزها را کاهش می‌دهد. بررسی‌ها نشان می‌دهد مهم‌ترین دغدغه مدیریت منابع آب در بخش معدن و صنایع معدنی شامل، کاهش میزان برداشت آب از منابع محلی در دسترس، افزایش امکان در دسترس بودن آب برای بخش‌های دیگر محلی و منطقه‌ای، افزایش راندمان بهره‌وری آب به ازای هر تن محصول تولیدشده، کاهش حجم پساب‌های معدنی و فرآوری و کاهش درجه ریسک ورود آن‌ها به محیط‌زیست است.
وی ادامه داد: همچنین جلوگیری از مصرف بیش‌ازحد آب و آلودگی آن در منبع که به معنی کاهش حجم پساب و درنتیجه آلودگی حاصل از آن است و همچنین جمع‌آوری پساب و تصفیه آن برای استفاده مجدد یا تخلیه در محیط‌زیست. الزام به پرداختن به این رویکردها، تعیین استانداردها و مقررات الزام برای تصفیه پساب است.
بازوند افزود: مصرف غیر بهینه آب برای تولید محصولات معدنی و پایین بودن نرخ بهره‌وری فقدان نگرش اقتصادی به آب در کشور، محدودیت منابع مالی برای تأمین آب موردنیاز صنعتی و معدنی، فقدان نظام مدیریت یکپارچه منابع آب، کمبود خدمات و صنایع پشتیبانی بخش آب، خوداتکایی نداشتن مالی و رشد خصوصیات بنگاهداری اقتصادی در نظام مدیریتی آب، آلودگی منابع آب مصرفی در بخش صنعتی به‌واسطه انواع پساب‌ها و پسماندهای دارای منشأ صنعتی و معدنی، استفاده نکردن مجدد از پساب‌های گوناگون در بخش معدن و صنایع معدنی، بی‌توجهی به میزان و نوع مصارف آب در صنایع معدنی از دیدگاه اقتصاد آب بخشی از برگ خریدهای موردتوجه در این بخش است.
وی در پاسخ به این سؤال که راهکارهای حل این موضوع چیست، اظهار کرد: معادن و صنایع معدنی به شکل پراکنده در سطح کشور توزیع‌شده‌اند و توجه به موقعیت این واحدهای معدنی و صنعتی از منظر دسترسی به منابع آب اهمیت زیادی دارد. برای نمونه کارخانه‌های فراوری مواد معدنی، بیشتر در استان‌های میانی کشور مانند کرمان، خراسان‌های رضوی و جنوبی، یزد و بخش‌هایی از تهران و استان‌های مرکزی قرارگرفته‌اند. همچنین بخش عمده‌ای از کارخانه‌های فراوری نیز در مناطقی قرارگرفته‌اند که افت مخازن آب‌های زیرزمینی در آن‌ها مشاهده‌شده است. در این نواحی با توجه به آب‌وهوای خشک و شرایط هیدرولوژیکی حاکم بر آن‌ها، برداشت آب به شکل عمده از منابع آب زیرزمینی انجام می‌شود. این در حالی است که در بخش‌های شمالی و غربی کشور روان آب‌های سطحی نقش پیشرو در منابع تأمین‌کننده آب ایفا می‌کنند.
راهکار تأمین آب معادن
این فعال محیط‌زیست ادامه داد: بهره‌برداری از معادن، ابتدا در قسمت‌های پر عیار کانسارها آغازشده و به‌تدریج با کاهش ذخایر پر عیار، استفاده از مواد معدنی کم‌عیار موردتوجه قرارگرفته است و معدن کاران مجبور به استفاده از روش‌های مختلف کانه‌آرایی شده‌اند. امروز در بیشتر روش‌های کانه‌آرایی، آب عامل اصلی و تعیین‌کننده است و در ایران منابع آب محدود بوده و در پاره‌ای موارد در نزدیکی معادن امکان دسترسی به منابع آب وجود ندارد و درنتیجه باید از فواصل دور تا محل معدن حمل شود؛ بنابراین در این معادن هزینه‌های تأمین آب بهره‌برداران معادن را برای کانه ارایی و تهیه مواد قابل‌عرضه به بازار، مجبور به استفاده بهینه از منابع آب می‌کند و به سمت بازیابی آب و روش‌هایی که آب کمتری مصرف می‌شود، حرکت می‌کنند؛ اما در مناطقی که آب در دسترس معدن کاران و کارخانه‌های فراوری است، درحال‌حاضر به دلیل اصلاح نشدن نرخ آب، نیروی محرکه کافی برای حرکت به سمت مدیریت منابع و اصالح الگوی مصرف ایجاد نشده است و الزام است تا در این زمینه برنامه‌ریزی شود.
وی افزود: به‌طورکلی راهکارهای کاهش و تأمین آب تازه مصرفی در معادن و واحدهای فراوری مواد معدنی را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد. ۱ ) کنترل و بازیابی، ۲ ) استفاده از منابع جایگزین در بخش کنترل و بازیابی به‌کارگیری شبکه کنترل و اندازه‌گیری آب ورود به کارخانه، استفاده از تینکرها با کارایی مناسب و استفاده از آب برگشتی و بازیابی آب از باطله‌ها و سدهای باطله استبازوند در پایان اظهار کرد: اصلاح نرخ آب بر اساس برنامه مدون و اعلام این برنامه به فعالان بخش معدن و صنایع معدنی برای ایجاد انگیزه و تحرک به‌منظور افزایش بهره‌وری، مدیریت منابع و اصلاح الگوی مصرف آب از دیگر نکاتی است که باید به آن توجه شود، اصلاح نرخ باید با در نظر گرفتن مزیت‌های کشور و حفظ توان رقابت‌پذیری معادن و صنایع معدنی انجام شود و برای واحدهای صنعتی و معدنی پرمصرف عوارض و جریمه مصوب شود.
سیاست‌های غلط و نادرست استفاده از منابع آب
زهره پرتویی کارشناس و فعال محیط‌زیست در پاسخ به سؤال صمت مبنی بر اینکه شکل‌گیری ابر چالش آب در ایران چه تأثیری بر بخش معدن دارد، اظهار کرد: شکل‌گیری ابر چالش آب در ایران، به دلیل کمبود بارندگی و کاهش منابع آبی، به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های کشور تبدیل شده است. ابر چالش آب، تأثیرات مختلفی بر بخش معدن دارد ازجمله کاهش تولید، افزایش هزینه‌ها، افت کیفیت آب، کاهش اشتغال؛ به عبارت بهتر کمبود آب منجر به کاهش تولید در بخش معدن می‌شود؛ زیرا بسیاری از فرآیندهای معدنی به آب نیاز دارند و در صورت عدم تأمین منابع آبی، تولید کاهش می‌یابد. کمبود آب می‌تواند باعث افزایش هزینه‌های تأمین آب و همچنین هزینه‌های انرژی مصرفی برای رسیدگی به این مشکل شود. هزینه‌های افزایش‌یافته و می‌تواند به‌طور مستقیم بر معادن تأثیر بگذارد و باعث کاهش سودآوری آن‌ها شود.
وی افزود: همچنین کمبود آب می‌تواند منجر به افت کیفیت آب شود، زیرا در صورت کاهش منابع آبی، آب‌های زیرزمینی و سطحی ممکن است به‌طور ناگهانی کاهش یابند و درنتیجه کیفیت آن‌ها تحت تأثیر قرار بگیرد. کمبود آب می‌تواند منجر به کاهش اشتغال در بخش معدن شود، زیرا در صورت کاهش تولید و کاهش سودآوری، بسیاری از معادن ممکن است بسته شوند و این می‌تواند منجر به از دست دادن شغل برای کارگران و کارکنان معدن شود. در کل، شکل‌گیری ابر چالش آب در ایران می‌تواند تأثیرات منفی بر بخش معدن داشته باشد و لازم است که برای مدیریت بهینه منابع آبی و کنترل این چالش، اقدامات لازم صورت پذیرد.
پرتویی ادامه داد: یکی از عوامل اصلی مشکلات آب و محیط‌زیست در ایران، سیاست‌های غلط و نادرست درگذشته است. در سال‌های پس از انقلاب، بسیاری از منابع آبی و محیط‌زیستی با سرعت بسیار زیادی تخریب شدند و شاید هنوز هم در حال ادامه باشد.
یکی دیگر از دلایل می‌تواند عدم توجه به نظرات متخصصان و عدم توجه به مطالعات علمی باشد. این امر در بسیاری از کشورهای دیگر با نظرات متخصصان و مطالعات علمی موردتوجه قرار می‌گیرد. مورد دیگر را می‌توان در تخصیص بودجه مشاهده کرد. این در صورتی است که در بسیاری از کشورهای دیگر بودجه‌های بیشتری برای حفظ محیط‌زیست و مدیریت منابع طبیعی در نظر می‌گیرند. در کل می‌توان بیان کرد که تفاوت سیاست‌گذاری در ایران و کشورهای دیگر ممکن است به دلایل مختلفی برمبنای تاریخچه، فرهنگ، عدم توجه به نظرات متخصصان و کمبود منابع مالی باشد. برای حل مشکلات محیط‌زیستی و حفظ منابع طبیعی، لازم است که سیاست‌گذاران ایران به دنبال یک سیاست‌گذاری مناسب و هماهنگ با مطالعات علمی و نظرات متخصصان باشند.
این فعال محیط‌زیست در پاسخ به این سؤال که تأثیربخش معدن بر مصرف آب چگونه بوده است، اظهار کرد: بخش معدن یکی از بخش‌های مهم اقتصادی در سطح جهان است که برای فرآیندهای خود، نیاز به مصرف منابع آبی دارد. لذا تأثیربخش معدن بر مصرف آب به دلیل استفاده از آب در فرآیندهای مختلف معدنی و همچنین مصرف آب برای تأمین نیازهای شهری و صنعتی مرتبط با بخش معدن، کاملاً مشهود است. برای استخراج و پردازش مواد معدنی، بسیاری از فرآیندها به آب نیاز دارند. به‌طور مثال، برای شستشوی مواد معدنی، جداسازی سنگ‌ها از مواد معدنی و تعقیب مواد معدنی، آب به‌طور گسترده‌ای مورداستفاده قرار می‌گیرد. این موضوع می‌تواند منجر به مصرف بالای آب در صنعت معدن شود.وی در پایان اظهار کرد: همچنین معدن بر میزان آب‌های زیرزمینی و سطحی تأثیرگذار است؛ زیرا برای استخراج مواد معدنی، بعضی از فرآیندها ممکن است نیاز به حفر چاه‌های عمیق و استفاده از پمپ‌های زیرزمینی برای خشک‌کردن معادن باشد. این موارد می‌توانند منجر به کاهش منابع آبی زیرزمینی و سطحی شوند و باعث کاهش فشار آب در مناطق آبخیز مورداستفاده قرار می‌گیرند.
