نوآوری برای رونق معادن
سنجش، پایش و بهبود بهرهوری در معادن از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ ضمن اینکه با توجه به شرایط تحریمی که هم‌اکنون با آن مواجه هستیم و به دلیل کمبود منابع سرمایه، تنها راه برون‌رفت از مشکلات فعلی، ارتقای بهرهوری تولید است. تفکر کلیدی در این رابطه این است که بهبود بهرهوری در شرکت‌های معدنی، یک منبع مزیت رقابتی است. بنابراین شرکت‌هایی که هم‌زمان به سمت نوآوری حرکت می‌کنند، خالق یک مزیت رقابتی پایدار و لایزال در دوره‌های طولانی هستند.
با این دیدگاه، گرایش عمومی مدیران شرکت‌های معدنی موفق در سطح جهانی در افزایش سود، نه‌تنها از طریق افزایش تولید، بلکه از طریق بهرهوری فزاینده و مستمر حاصل می‌شود. ظرفیت‌‌های موجود دانشگاهی در کشور میتواند زمینه‌ساز تحقق این مهم باشد. از یک‌سو مشاور در شناسایی و تقویت پیشران‌های بهرهوری و از دیگر سو، محرک نوآوری در بخش معدن کشور از طریق ارتباط مستمر با بخش صنعت معدن کشور.
رتبه رشته مهندسی معدن برخی از دانشگاه‌های تراز اول کشور همچون دانشگاه علم و صنعت و دانشگاه تربیت مدرس بر اساس سیستم رتبه‌بندی شانگهای در سال ۲۰۲۰-۲۰۱۹ در رده ۴۵ تا ۷۵ دانشکده‌های مهندسی معدن دنیا بوده (بسیار پیشگام‌تر از سایر رشته‌های مهندسی کشور است) و نویدبخش تقویت یک نظام درون‌زای پژوهشی و توسعه فناوری در معادن کشور است. در روزهایی که کنکوری‌ها در حال انتخاب رشته دانشگاه هستند، بر خود لازم دانستیم که نگاهی بر ارتباط دانشگاه و معدن بیندازیم. در همین ارتباط گفت‌وگویی با مسعود زارع، استاد دانشگاه در حوزه اقتصاد معدن داشته‌ایم که در ادامه می‌‌خوانید.
این استاد دانشگاه با اشاره به نقش دانشگاهها در کمک به توسعه معادن گفت: با توجه به شرایط تحریم و محدودیت‌های ورود فناوری و تجهیزات به کشور، رفع بسیاری از نیازهای کلان حوزه معدن با دشواری همراه است. ضمن آنکه میتوان از طریق میان‌برهایی که دانشگاهها در رأس آن قرار دارند، این نیازها را برطرف ساخت. به‌منظور توسعه صنعت معدن میتوان دو مسیر را دنبال کرد که یکی از آنها سرمایه‌گذاری جدید و دیگری استفاده بهینه از سرمایههای موجود و واقع همان مسیر بهبود بهرهوری در معادن است. با توجه به کمبود منابع سرمایه در شرایط فعلی ناچار هستیم تا به سمت بهبود بهرهوری حرکت کنیم که در این میان استفاده از ظرفیت بخش دانشگاهی بسیار کارگشا است.
استاد دانشگاه تربیت مدرس تصریح کرد: هرگونه بهبود بهرهوری در هرکدام از حلقههای زنجیره تولید معادن و صنایع به استفاده مطلوب‌تر از سرمایههای صرف شده، زیرساخت‌‌های تولیدی موجود، ماشینآلات در اختیار و سرمایههای انسانی کشور منتهی می‌شود. درنتیجه کاهش نیاز به نهاده‌های مصرفی، کاهش واردات مواد و قطعات موردنیاز زنجیره‌های تولید و همچنین افزایش تولید مواد و محصولات معدنی و درنتیجه دستیابی به سودآوری بیشتر و رشد اقتصادی ازجمله دستاوردهای مستقیم بهبود بهرهوری است. عدم کارایی در یک بخش از زنجیره میتواند منجر به عدم بهرهوری در کل زنجیره شود. در نگاهی دیگر، نادیده گرفتن یا ضعف بهرهوری در هرکدام از حلقههای زنجیره ارزش یا زنجیره تأمین باعث انتقال چالش به سطوح پسین زنجیره ارزش و چه‌بسا با پیامدهای مخرب‌تر می‌شود.
وی ادامه داد: مطالعات دانشگاهی و همکاری نزدیک با بخش صنعت زمینه رشد بهرهوری در معادن را فراهم می‌کنند. در یک تعریف ساده میتوان بهرهوری را در قالب یک کسر نیز تعریف نمود. به‌طوری‌که صورت کسر خروجی سیستم و مخرج کسر نیز ورودی‌ها را شامل می‌شود و درصورتی‌که بتوان این نسبت را بیشینه کرد، بهرهوری بهبود خواهد یافت. یکی از راه‌حل‌هایی که درحال‌حاضر توصیه می‌شود کاهش مخرج کسر است که از طریق کاهش هزینه نهاده‌های تولید صورت می‌گیرد و دانشگاهها می‌توانند با ارائه راهکارهایی میزان هزینه‌‌ها و نرخ تمام‌شده محصولات معدنی را کاهش داده و از این طریق به توسعه بخش معدن کمک کنند.
زارع در ادامه بیان کرد: در این دانشگاه دو رشته استخراج معدن و اقتصاد معدن در کنار سایر گرایش‌های رشته مهندسی معدن فعال بوده و دانشگاه تربیت مدرس تنها دانشگاهی است که در حوزه اقتصاد معدن نیز آموزش و پژوهش دارد.
ارتباط دانشگاه و صنعت شرط توسعه صنایع دانش‌بنیان
وی ادامه داد: با مروری بر بخش تولید، متوجه می‌شویم که اساس صنعت بر علم قرار دارد. این علم است که با تولید محتوا بسترهای لازم را برای تولید کالاها و عرضه آنها در جامعه فراهم می‌کند. با این تعریف، همه حوزه تولید بر پایه علم قرار دارد. اکنون چند سالی است با تغییراتی که در حوزه تولید علم ایجادشده، به حرکت کشورها به‌سوی اقتصاد دانش‌بنیان بیشتر توجه شده است. طبق تعریف سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، اقتصاد دانش‌بنیان اقتصادی است که بر اساس تولید و توزیع و کاربرد دانش و اطلاعات شکل‌گرفته است و به سرمایه‌گذاری در دانش و صنایع دانش‌پایه به شکل خاص توجه می‌شود. صنایع دانش‌بنیان هم صنایعی هستند که در آنها سطح خوبی از سرمایه‌گذاری در نوآوری انجام‌شده است. این موضوع سبب شده است تولیدات جدیدی با هزینه کمتر و میزان بهرهوری بیشتر به بازارهای جهانی عرضه شوند.
زارع بیان کرد: اقتصاد کشورها در حال حرکت به‌سوی اقتصاد دانش‌بنیان است. بنابراین، شاهد شکل‌گیری کسب‌وکارهای دانش‌بنیان جدید مبتنی بر فناوری هستیم که بیشترین نرخ رشد را به خودشان اختصاص داده‌اند و به دنبال جذب بیشترین سهم از بازار اقتصادی کشورها هستند. اکنون اقتصاد دانش‌بنیان در همه حوزه‌های تولیدی مانند صنعت، معدن، کشاورزی و دیگر حوزه‌ها در حال افزایش سهم است و این موضوع خودش را به الزام تبدیل کرده است.
این استاد دانشگاه در ادامه اظهار کرد: ازآنجاکه اقتصاد دانش‌بنیان ارتباطی تنگاتنگ با حوزه تولید علم و دانش دارد، نخستین جایی که این موضوع را متبلور می‌کند، دانشگاه است. درواقع این دانشگاهها هستند که با تولید علم و ارائه آن به صنعت، بسترهای لازم برای رشد اقتصاد دانش‌بنیان را فراهم می‌کنند. اکنون مروری بر وضعیت دانشگاه‌های ایران نشان می‌دهد که هرسال تعداد زیادی پایان‌نامه و محتوای علمی در قالب مقاله در حوزه صنعت و معدن نوشته می‌شود، اما آن‌گونه که انتظار می‌رود، در عمل در حوزه تولید تأثیرگذار نبوده است و فقط تعداد کمی از این پایان‌نامه‌ها و مقالات وارد حوزه عملی تولید می‌شوند.
وی افزود: بر این اساس، از مهم‌ترین راهکارهایی که برای حمایت از اقتصاد دانش‌بنیان باید در کشور انجام شود، ارتباط صنعت و دانشگاه است. اگر این ارتباط برقرار شود، دانشگاهها می‌توانند با تولید علم دانش‌بنیان بسترهای لازم را در اختیار بخش تولید قرار دهند و زمینه ارتقای محصولاتی با فناوری و بهرهوری بیشتر را فراهم کنند. از سوی دیگر، بخش تولید هم میتواند نیازهای خودش را به دانشگاه بسپارد تا این بخش، مطالعات علمی‌اش را روی نیازهایی که ضرورت و کارایی بیشتری دارند، متمرکز کند.
تشکیل کنسرسیوم‌‌های دانشگاهی برای انجام پروژه‌‌ها
این مدرس دانشگاه در ادامه گفت: یکی از رهیافت‌های مؤثر در بهبود عملکرد پژوهش‌های دانشگاهی و صنعتی، هم‌افزایی از طریق مشارکت مراکز درون و برون دانشگاهی در انجام پروژه‌هاست. در همین راستا دانشگاه تربیت مدرس تجارب بسیار موفقی در سال گذشته و امسال داشته است. ضمن اینکه این دانشگاه تجربه بسیار موفقی از همکاری با دانشکده اقتصاد و مدیریت در اجرای پروژه‌های موردنیاز بخش معدن در ۱۰ ساله گذشته را در کارنامه خود دارد.
استاد معدن دانشگاه تربیت مدرس تصریح کرد: هم‌اینک این دانشگاه از یک‌سو با تنها نهاد علمی غیردولتی کشور در بخش معدن یعنی انجمن مهندسی معدن ایران همکاری تنگاتنگی را آغاز کرده و از سویی دیگر از طریق کنسرسیوم دانشگاهی با سایر دانشگاهها وارد همکاری شده است به‌عنوان نمونه این دانشگاه همکاری پژوهشی کارآمدی را با دانشگاه صنعتی اصفهان و همچنین دانشگاه تهران آغاز کرده است که امیدواریم که ارتباط کاری بین دانشگاهی زمینه توسعه فعالیت‌ها در بخش معدن را افزایش دهد.
عمر تایرهای کامیون‌های معدنی افزایش می‌یابد
وی در ارتباط با اقدامات دانشگاهی در مشارکت جهت کاهش مشکلات بخش معدن گفت: در همین ارتباط چند پروژه از سال گذشته تعریف‌شده که یکی از آنها پروژه کاهش مصرف لاستیک کامیون‌های معدنی دریکی از معادن بزرگ سنگ‌آهن کشور بود. در شرایط فعلی نرخ هر تایر کامیون معدنی بیش از ۴۰۰ میلیون بوده و با در نظر داشتن ۶ تایر برای هر کامیون به رقمی نزدیک به ۲.۵ میلیارد تومان می‌رسد که با داشتن یک ناوگان متشکل از ۵۰ و یا ۱۰۰ کامیون، هزینه همین یک‌قلم نهاده مصرفی در سال به رقم قابل‌توجهی خواهد رسید و با توجه به علل متفاوت، تایرها عمر اسمی خود را طی نمی‌کنند و به‌صورت زودهنگام دچار فرسودگی شده و از کار می‌افتد بنابراین در این پروژه، فراوانی انواع خرابی‌های تایرها و دلایل وقوع آنها بررسی و اقدامات اصلاحی لازم در دست اقدام قرار گرفت. وی ادامه داد: در پروژه دیگری هم که با همکاری ایمیدرو داریم بهبود مدیریت تعمیر و نگهداری ماشینآلات معدنی در دو معدن بزرگ در حال بررسی است که فاز اول آن ارائه‌شده و فاز دوم آن نیز در حال انجام است.
این مدرس دانشگاه افزود: اخیراً با مشارکت دانشگاه تهران در قالب یک کنسرسیوم بین دانشگاهی، به طرح‌های ارائه‌شده در سامانه ساتع ورود کردیم و موفق به جلب نظر ایمیدرو شدیم که حاصل آن انعقاد یک قرارداد مهم درزمینه بهرهوری در معادن بود.
دانشجویان حضور جدی‌تری در معادن پیدا می‌کنند
استاد دانشگاه تربیت مدرس درباره پایان‌نامه‌های دانشجویی و حضور دانشجویان در معادن گفت: با توجه به ارتباطاتی که میان دانشگاه و معادن ایجاد می‌شود، موضوعات پایان‌نامه به معادن را به معادن ارائه می‌کنیم که در صورت موافقت آنها زمینه حضور دانشجو در معدن فراهم می‌شود. سال گذشته دانشگاه تربیت مدرس به‌منظور تسهیل حضور دانشجویان در معادن، تمامی هزینه‌های مربوط به بیمه حوادث آنها را پرداخت کرد.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: برخی از معادن مانند گل‌گهر و سرچشمه در مرکز تحقیقات خود دارای فرآیند مشخصی برای همکاری هستند و پس از آن که پروپوزال دانشجویی به مرکز تحقیق و توسعه آنها ارائه و تائید شد، با دانشجویان همکاری مضاعفی خواهند کرد و در همین راستا بخشی از هزینه آنان را نیز تأمین می‌کنند.
وی در پایان از اهتمام مدیریت پژوهش و فناوری ایمیدرو، مدیر و کارشناسان تحقیق و توسعه شرکت گل گهر و همچنین از معاونت برنامه‌ریزی شرکت آرمان گهر سیرجان که موجب شدند تا مسیر طرح و اجرای پروژه‌های پژوهشی و فناوری هموار شود تشکر و قدردانی کردند.
کلام آخر
با تغییر ساختار اقتصاد جهانی و اهمیت نوآوری به‌عنوان موتور محرک توسعه، ارتباط دانشگاه و صنعت به‌عنوان یک سیاست کارا در توسعه و پیشرفت کشورها موردتوجه سیاستمداران قرارگرفته است و مطالعات نشان می‌دهد که کارآمدی کشورهای توسعه‌یافته ناشی از تولید دانش و استفاده آن در صنعت است که به کشورها مزیت رقابتی می‌دهد.
در کشور ما نیز مسئله ارتباط میان صنعت و دانشگاه و اهمیت آن سال‌ها است که موردتوجه قرار دارد و علاوه بر آنکه سیاست‌هایی برای این مهم طراحی‌شده، تلاش‌های زیادی نیز برای ارتقای ارتباط صنعت و دانشگاه صورت گرفته است اما بااین‌حال آنچه در عمل شاهد هستیم عدم شکل‌گیری یک ارتباط سیستمی بین این دو بخش است و به بیان دیگر هنوز ارتباط نظام مند مناسبی بین صنعت و دانشگاه در ایران ایجاد نشده است.
