توسعه سرمایه‌گذاری‌های چین در معادن همسایگان شرقی ایران
افغانستان و پاکستان دارای منابع معدنی قابل‌توجهی هستند که توجه چین را به خود جلب کرده است. در واقع آنچه توجه چین را به سمت‌وسوی ذخایر معدنی این دو کشور جذب کرده است، افزایش تنش‌های ژئوپلیتیکی در مقیاس جهانی بوده که موجب کاهش دسترسی به برخی از مواد معدنی در سراسر کره خاکی شده است. در این گزارش قرار است یک ارزیابی اجمالی از ذخایر معدنی افغانستان و پاکستان، حجم ذخایر و میزان تولید فعلی مواد معدنی در معادن این دو کشور و تلاش‌های چین برای افزایش نفوذ خود در بخش معدن آن‌ها ارائه شود.
تخمین زده شده است که افغانستان دارای ذخایر معدنی به ارزش یک تریلیون دلار آمریکا باشد. معادن مس، آهن، طلا، لیتیوم و عناصر نادر خاکی از جمله ذخایر معدنی کشف شده در این کشور ذکر شده است. در ادامه این گزارش، به برخی از منابع معدنی کلیدی در افغانستان اشاره خواهد شد.
معدن مس: طبق گزارش‌های ارائه شده از منابع معتبر، معدن مس آینک در ولایت لوگر افغانستان یکی از بزرگ‌ترین ذخایر مس توسعه‌نیافته جهان محسوب می‌شود. در سال ۲۰۰۷، یک گروه اقتصادی با منافع مشترک متشکل از چندین شرکت چینی قراردادی ۳۰ ساله به ارزش سه میلیارد دلار برای توسعه این سایت معدنی به امضا رساند. با این حال، پیشرفت توسعه پروژه مذکور به دلیل نگرانی‌های امنیتی با کندی همراه شده است.
معدن سنگ‌آهن: حجم ذخایر سنگ‌آهن افغانستان حدود ۲٫۲ میلیارد تن تخمین زده شده است که این کشور را در میان ۱۰ کشور برتر از نظر ذخایر سنگ‌آهن قابل استخراج قرار می‌دهد. معدن حاجیگک در ولایت بامیان دارای ۱٫۷ میلیارد تن سنگ‌آهن پرعیار است.
عناصر نادر خاکی: این کشور دارای ذخایر قابل‌توجهی از عناصر خاکی کمیاب است که در تولید فناوری‌های مدرن استفاده می‌شوند. یکی از بزرگ‌ترین ذخایر عناصر مذکور در منطقه خان‌نشین ولایت هلمند افغانستان واقع شده است.
لیتیوم: افغانستان دارای حجم قابل‌توجهی از ذخایر لیتیوم است که در تولید باتری‌ها و سیستم‌های مبتنی بر انرژی‌های تجدیدپذیر به کار گرفته می‌شود.
طلا: تخمین زده شده است که حدود دو هزار و ۶۹۸ کیلوگرم طلا در ذخایر معدنی افغانستان قرار داشته باشد. از مهم‌ترین مناطق معدنی دارای ذخایر طلا در این کشور می‌توان به منطقه جنوب‌غربی ولایت بدخشان، ولایت تخار، جنوب‌غربی شهر غزنی و شهر زابل اشاره کرد.
علی‌رغم حجم ذخایر منابع معدنی در افغانستان، حجم استخراج این مواد به دلایل امنیتی، فقدان زیرساخت‌ها و بی‌ثباتی سیاسی محدود گزارش شده است. علاوه‌براین، بخش اعظمی از منابع معدنی در این کشور در حال حاضر تحت کنترل گروه‌های مسلح قرار دارد.
ذخایر معدنی پاکستان
پاکستان نیز دارای ذخایر قابل‌توجهی از مواد معدنی بوده اما در مقایسه با افغانستان، در مجموع حجم آن کمتر تخمین زده شده است. از مهم‌ترین ذخایر معدنی پاکستان می‌توان به معدن طلا و مس «Reko Diq» به عنوان یکی از بزرگ‌ترین معادن مس و طلای توسعه‌نیافته که در استان بلوچستان واقع شده است، اشاره کرد. به نظر می‌رسد پس از سال‌ها کشمکش‌های حقوقی، در نهایت دولت پاکستان با سرمایه‌گذاران خارجی برای راه‌اندازی مجدد پروژه معدنی مذکور به توافق رسیده است. شرکت «Barrick Gold» به عنوان شرکت ناظر بر این پروژه، زمان راه‌اندازی مجدد معدن «Reko Diq» را سال ۲۰۲۸ اعلام کرده است. در ادامه گزارش به برخی از منابع معدنی کلیدی در پاکستان اشاره خواهد شد.
زغال‌سنگ: حجم قابل‌توجهی از زغال‌سنگ در ذخایر معدنی پاکستان به ویژه در صحرای تار قرار دارد. این ذخایر برای تامین سوخت نیروگاه‌های برق پاکستان و کاهش کمبود انرژی، با کمک شرکت‌های چینی در حال توسعه است.
سنگ‌آهن: پاکستان دارای ذخایر قابل‌توجهی از سنگ‌آهن در مناطق مختلف از جمله مناطق پنجاب و بلوچستان بوده اما در مقایسه با ذخایر سنگ‌آهن افغانستان از حجم ذخایر کمتری برخوردار است.
سنگ‌های قیمتی: این کشور به دلیل ذخایر سنگ‌های قیمتی خود از جمله یاقوت، زمرد و توپاز، به ویژه در نواحی شمالی پاکستان در جهان شهرت دارد.
در حال حاضر وضعیت تولید در بخش معدن پاکستان از ثبات بیشتری نسبت به افغانستان برخوردار بوده و عملیات بهره‌برداری از معادن زغال‌سنگ، مس و سایر مواد معدنی دیگر در این کشور در جریان است. با این حال، بخش معدن در پاکستان با چالش‌های مرتبط با نبود زیرساخت، فناوری و سرمایه‌گذاری مواجه است.
نقش چین در توسعه بخش معدن افغانستان و پاکستان
چین به طور فعالانه به دنبال دستیابی به منافع اقتصادی و استراتژیکی خود در افغانستان و پاکستان با تمرکز ویژه بر منابع معدنی و توسعه زیرساخت‌ها در این دو کشور است. افغانستان و پاکستان هر دو بخشی از طرح معروف کمربند و جاده چین (BRI) هستند که هدف از اجرای آن، ایجاد شبکه‌ای از مسیرهای تجاری و پروژههای زیربنایی در سراسر منطقه اوراسیا اعلام شده است. در همین راستا، یکی از پروژههای طرح کمربند و جاده چین، احداث کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) شامل سرمایه‌گذاری قابل‌توجه چین در زیرساختهای پاکستان از جمله بنادر، جاده‌ها و پروژههای انرژی است؛ اگرچه اجرای طرح کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) عمدتا بر توسعه بخش حمل‌و‌نقل و انرژی پاکستان متمرکز شده اما دسترسی به منابع معدنی پاکستان از طریق طرح مذکور نیز تسهیل شده است.
علاوه بر معادن پاکستان، شرکت‌های چینی سرمایه‌گذاری‌هایی را در بخش معدن افغانستان انجام داده‌اند. معدن مس آینک در ولایت لوگر افعانستان، یکی از معادنی به شمار می‌آید که تحت مدیریت شرکت‌های چینی قرار دارد و قرار است سرعت توسعه معدن مذکور افزایش پیدا کند. چین برای افزایش نفوذ اقتصادی خود در دو کشور مذکور، همکاری‌های استراتژیک با دولت هر دو کشور را افزایش داده است. در ازای این افزایش نفوذ اقتصادی، قرار بر این است حجم سرمایه‌گذاری چین در هر دو کشور به ویژه در بخش معدن افزایش قابل‌توجهی را به ثبت برساند. با توجه به دسترسی شرکت‌های چینی به فناوری‌های پیشرفته و نیروی کار متخصص، امکان توسعه فرایند اکتشاف و استخراج مواد معدنی در پاکستان و افغانستان فراهم شده است.
لازم به ذکر است که چین پیشنهاد اعطای کمک‌های مالی و پرداخت وام‌هایی را به هر دو کشور ارائه کرده که اغلب با پروژههای زیرساختی مرتبط بوده و می‌تواند استخراج و حمل‌و‌نقل مواد معدنی در افغانستان و پاکستان را برای شرکت‌های چینی تسهیل کند.
چالش افزایش تنش‌های ژئوپلیتیکی؛ مانع اصلی توسعه معادن افغانستان و پاکستان
علی‌رغم تلاش چین، چندین چالش مهم مانع از بهره‌برداری کامل از منابع معدنی افغانستان و پاکستان شده است. در همین راستا، افغانستان با مسائل امنیتی مداومی دست و پنجه نرم می‌کند و همین موضوع مانع اجرای عملیات استخراج معادن در مقیاس گسترده در این کشور شده است. همچنین، هر دو کشور افغانستان و پاکستان فاقد زیرساختهای لازم برای استخراج و حمل‌و‌نقل مواد معدنی در مقیاس گسترده هستند که البته به سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی نیاز دارد. علاوه‌براین، پروژههای معدنی در مقیاس بزرگ اغلب به دلیل نگرانی‌های زیست‌محیطی و تاثیرات منفی توسعه آن‌ها بر جوامع محلی، با مخالفت‌هایی مواجه می‌شوند.
جدای از این مسائل، مشارکت فزاینده چین نگرانی‌هایی را در میان دیگر قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی در مورد نفوذ فزاینده این کشور در بخش جنوب آسیا ایجاد کرده است؛ به نحوی که این امر منجر به افزایش رقابت میان قدرت‌های جهانی در منطقه مذکور شده است. در همین رابطه، تمایل سایر کشورها از جمله هند، روسیه و برخی کشورهای غربی برای سرمایه‌گذاری در منابع معدنی جنوب آسیا افزایش یافته که به طور بالقوه ممکن است به تلاش چین برای افزایش نفوذ اقتصادی خود در منطقه مذکور لطمه وارد کند.
تمرکز بر افزایش سرمایه‌گذاری‌ها در بخش معدن پاکستان
چین نقش مهم و روبه‌رشدی را در توسعه بخش معدن پاکستان ایفا می‌کند. در همین راستا، توافق‌هایی میان چین و پاکستان به منظور افزایش سرمایه‌گذاری شرکت‌های چینی در بخش معدن پاکستان صورت گرفته است. انتظار می‌رود با افزایش سرمایه‌گذاری‌ها و به‌کارگیری تخصص شرکت‌های چینی، منابع معدنی پاکستان چندین گام رو به جلو حرکت کنند.
طبق توافقات صورت گرفته، قرار است چندین شهرک صنعتی در بخش معدن از جمله تعدادی واحد فرآوری سنگ‌های معدنی در پاکستان راه‌اندازی شود. هدف از این اقدام، توسعه واحدهای استخراج و فرآوری یکپارچه در بخش معدن پاکستان اعلام شده که به طور بالقوه ارزش افزوده بخش صادرات مواد معدنی این کشور را ارتقا خواهد بخشید.
علاوه‌براین، توافقاتی میان چین و پاکستان صورت گرفته که بر مبنای آن، همکاری هر دو کشور در بخش معدن به منظور اجرای طرح توسعه معادن و صنایع معدنی در پاکستان روندی صعودی به خود خواهد گرفت. گفتنی است توافق انجام شده در چارچوب گسترش همکاری‌های میان هر دو کشور در بخش معدن به امضا رسیده است. با توجه به دسترسی شرکت‌های چینی به فناوری‌های بسیار پیشرفته، انتظار می‌رود طبق توافقات حاصل شده، از فناوری‌های جدید شرکت‌های چینی در توسعه بخش معدن پاکستان استفاده شود. بر همین اساس، جایگاه بخش اکتشاف، استخراج و فرآوری در بخش معدن پاکستان در منطقه به طور چشمگیری افزایش خواهد یافت.
چین و پاکستان هر دو بر توسعه صنایع معدنی به عنوان یک نقطه مشترک در روابط میان دو کشور تاکید ویژه‌ای کرده‌اند. با توسعه بخش معدن در پاکستان، راه برای توسعه دیگر صنایع پاکستان نیز هموار خواهد شد و موجب افزایش نرخ اشتغال در این کشور می‌شود. از دیگر بخش‌های صنعتی در پاکستان که چین آمادگی خود را برای توسعه آن‌ها اعلام کرده است، می‌توان به بخش‌هایی همچون توسعه ذخایر نفت و گاز در دریا و توسعه ذخایر گاز طبیعی هیدراته اشاره کرد.
از سوی دیگر، دولت پاکستان خواستار افزایش حجم سرمایه‌گذاری شرکت‌های چینی در بخش معدن این کشور شده است. در همین راستا شهباز شریف، نخست وزیر پاکستان از شرکت‌های چینی دعوت کرده تا در بخش معدن این کشور سرمایه‌گذاری کنند و به این شرکت‌ها وعده تخصیص تسهیلات کامل در راستای توسعه بخش استخراج، فرآوری و صادرات مواد معدنی در پاکستان را ارائه داده است. تقویت روابط چین و پاکستان در بخش معدن، موجب تقویت زنجیره تامین و ارزش بخش معدن در این کشور از بخش اکتشاف تا فرآوری مواد معدنی گرفته تا بخش صادرات خواهد شد.
سرمایه‌گذاری چین در بخش معدن پاکستان، فرصتی را برای توسعه اقتصادی این کشور فراهم و راه را برای حضور سایر سرمایه‌گذاران خارجی دیگر هموار خواهد کرد؛ همچنین جایگاه بخش صادرات در پاکستان بهبود قابل‌توجهی را تجربه می‌کند.
در پایان می‌توان بیان کرد علی‌رغم اینکه پاکستان و افغانستان از ذخایر معدنی قابل‌توجهی برخوردار هستند اما وضعیت تحقق وعده توسعه بخش معدن در دو کشور مذکور بنا بر دلایلی که پیش‌تر اشاره شد، در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. همچنین اگرچه مشارکت چین در بخش معدن هر دو کشور افزایش پیدا کرده اما توسعه صنایع معدنی در افغانستان و به ویژه در پاکستان توسط شرکت‌های چینی، نیازمند رفع موانعی همچون مشکلات امنیتی، توسعه زیرساخت‌ها و کاهش تنش‌های ژئوپلیتیکی است.
