نادیده گرفتن مواد معدنی حیاتی

هیچ تعریف پذیرفته‌‌شده جهانی از مواد معدنی حیاتی وجود ندارد؛ کشورها و مناطق مختلف در دنیا، فهرست‌‌هایی را ارائه کرده که منعکس‌‌کننده الزامات فناوری فعلی و پویایی عرضه و تقاضا برای مصارف حیاتی است، از این رو این فهرست مدام در حال تغییر کردن است؛ برای نمونه نخستین فهرست مواد معدنی حیاتی اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۱ میلادی تنها ۱۴ ماده خام را شامل می‌‌شد، در حالی که در نسخه سال ۲۰۲۳ این فهرست افزون بر ۳۴ نوع ماده خام را به عنوان مواد حیاتی شناسایی کرد. با این حال، یک موضوع مشترک کشورها آن است که کمبود مواد معدنی می‌تواند باعث کندی انتقال انرژی شود. از سوی دیگر، با توجه به اینکه بیشتر کشورها متعهد به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌‌ای در سطح جهان هستند، بنابراین انتظار می‌رود کل تقاضای مواد معدنی از فناوری‌‌های انرژی پاک تا سال ۲۰۴۰ تنها دو برابر شود. در این میان کشورهایی همچون ایالات متحده و اتحادیه اروپا به‌‌دنبال کاهش وابستگی واردات به مواد معدنی حیاتی هستند.

کدام کشورها مواد معدنی حیاتی دارند؟

در یک تقسیم‌‌بندی کلی، مواد معدنی حیاتی در پنج گروه «کبالت»، «گرافیت»، «لیتیوم»، «نیکل» و «گروه فلزهای پلاتینیوم» قابل دسته‌‌بندی است؛ بر این اساس در گروه کبالت سهم کشور کنگو، بیش از سایر کشورها و معادل ۴۶درصد است؛ گرافیت هم ماده مهمی است که ترکیه، چین و برزیل بیشترین سهم را در ذخیره این ماده به خود اختصاص داده‌‌اند. ترکیه با سهم ۲۸درصدی، چین با سهم ۲۳درصدی و برزیل با سهم ۲۲درصدی، در رتبه نخست تا سوم به لحاظ ذخایر گرافیت قرار دارند. پراکندگی مخازن لیتیوم در سطح جهان نیز حاکی از این امر است که بیشترین ذخایر در کشور شیلی با سهم ۴۲درصدی ثبت شده است. از لحاظ پراکندگی ذخایر نیکل کشورهای اندونزی و استرالیا هر یک با سهم ۲۲درصد و برزیل با سهم ۱۷درصدی در رتبه نخست و دوم قرار دارند.

در گروه فلزهای پلاتینیوم نیز آفریقای‌‌جنوبی با سهم ۹۰درصدی در صدر این فهرست قرار دارد و پس از آن کشور روسیه با سهم ۲درصدی، زیمبابوه با سهم ۲درصدی، آمریکا و کانادا هر یک با سهم یک درصدی دارای فلزهای پلاتینیوم در جهان هستند.  دولت‌‌ها فهرستی از مواد معدنی حیاتی را با توجه به نیازهای صنعتی و ارزیابی استراتژیک ریسک‌‌های عرضه تهیه می‌کنند. در دهه گذشته، مواد معدنی مانند نیکل، مس و لیتیوم در این فهرست‌‌ها قرار گرفته‌‌اند و برای فناوری‌‌های پاک مانند باتری‌‌های برقی و انرژی خورشیدی و بادی ضروری به‌‌شمار می‌‌روند. یکی از بزرگ‌ترین چالش‌‌ها در زمینه مواد معدنی حیاتی در دنیا این مساله است که تولید این مواد حیاتی در چند کشور متمرکز است، برای نمونه بیش از ۸۰‌درصد Pt توسط آفریقای‌‌جنوبی و زیمبابوه تولید می‌شود.

باوجود اینکه چین بزرگ‌ترین آلوده‌‌کننده کربن در جهان به‌‌شمار می‌رود، در عین حال بزرگ‌ترین تولیدکننده اکثر مواد معدنی حیاتی دنیا برای انقلاب سبز نیز محسوب می‌شود. چین ۶۰‌درصد از عناصر کمیاب خاکی را تولید می‌کند که به‌‌عنوان اجزای سازنده دستگاه‌‌هایی با فناوری پیشرفته در گوشی‌‌های هوشمند و رایانه‌‌ها کاربرد دارد. این کشور همچنین ۱۳‌درصد از بازار تولید لیتیوم را در اختیار دارد. علاوه بر این، حدود ۳۵‌درصد از نیکل جهان، ۵۸‌درصد از لیتیوم و ۷۰‌درصد از کبالت را نیز تولید می‌کند. چین همچنین اورانیوم را به‌‌عنوان یک ماده معدنی حیاتی معرفی کرده است. دولت چین اعلام کرده که قصد دارد در ظرفیت نیروگاه‌‌های هسته‌‌ای و تولید سوخت برای این نیروگاه‌‌ها به خودکفایی برسد. بر اساس گزارش انجمن جهانی هسته‌‌ای، چین قصد دارد یک‌‌سوم اورانیوم خود را در داخل تولید کند.

افزایش تقاضا با افزایش توسعه بخش صنعتی

تقاضا برای مواد معدنی حیاتی، از جمله لیتیوم، نیکل، کبالت، گرافیت و عناصر نادر خاکی، به‌‌دلیل نقش اساسی آنها در فناوری‌‌های انتقال انرژی و ذخیره‌‌سازی انرژی، افزایش خواهد یافت. فناوری‌‌های انرژی پاک به‌‌طور معمول نیاز به مواد معدنی حیاتی بیشتری در مقایسه با فناوری‌‌های مبتنی بر سوخت فسیلی معمولی دارند.

تولید مواد معدنی حیاتی در ایران

در دنیا امروزه بسیاری از مواد معدنی حیاتی، به‌‌عنوان محصولات جانبی از فرآوری سنگ‌‌های معدنی استحصال می‌شود. با توجه به اینکه در حال حاضر بخش قابل‌‌توجهی از این فلزات اساسی در کشور ما ایران نیز تولید می‌شود، از این رو می‌توان انتظار داشت که این عناصر را به عنوان یک محصول جانبی استخراج کرد.

مواد معدنی حیاتی در دریاچه‌‌های نمک در ایران

دریاچه‌‌های نمکی که در اثر تبخیر آب‌‌های سطحی یا زیرزمینی ایجاد می‌شود، در برخی از سازندهای زمین‌‌شناسی، شامل غنی‌‌شدگی طیف وسیعی از عناصر هستند؛ بنابراین این منابع در ایران نیز می‌تواند به‌‌عنوان منبعی بالقوه از مواد حیاتی در نظر گرفته شوند.

مواد معدنی دارای واحدهای تولیدی صنعتی

با توجه به آمارهای منتشره ، از میان فلزات حیاتی طلا، نقره، آلومینیوم، مولیبدن، رنیوم، منیزیم و آلیاژهای کروم و منگنز در ایران تولید می‌‌شوند. در نتیجه می‌توان گفت صنایع کشور نسبت به این موارد کمتر آسیب‌‌پذیر هستند و باید در مورد آنها رویکرد توسعه‌‌ای مدنظر قرار گیرد.

عدم‌تولید داخلی برخی مواد معدنی حیاتی

ایران در حال حاضر برخی مواد معدنی حیاتی را ندارد و برای تامین آنها نیازمند واردات است، بنابراین لازم است که فعالیت‌‌های گسترده‌‌ای برای اکتشاف، استخراج و فرآوری این مواد معدنی در کشور در دستور کار قرار گیرد تا علاوه بر شناسایی نیازهای بالقوه برای نیازهای آتی صنایع ایران در این زمینه گام‌‌هایی مهم برداشته شود؛ چراکه باید این موضوع را در نظر داشت که ایران ظرفیت‌‌های قابل ‌‌توجهی در حوزه معدن دارد و سازمان‌های دولتی که متولی این امر هستند می‌توانند با در اختیار داشتن پهنه‌‌های وسیع، گام مهمی برای توسعه اکتشافات و بهره‌‌برداری از عناصر حیاتی بردارند.

شناسایی منابع جدید مواد معدنی حیاتی، سرمایه‌گذاری در فناوری‌‌های استحصال و فرآوری و افزایش حمایت دولت از توسعه فرآیندهای بازیافت یک ضرورت به‌‌شمار می‌رود؛ بنابراین در حال حاضر نیاز است دولت با همکاری بخش خصوصی، شرایط لازم را برای تولید پایدار مواد معدنی حیاتی در کشور ایجاد کند.