هشدار درباره بروز حوادث تلخ‌تر در معادن
تعداد تلفات انسانی ناشی از نشت گاز متان در معادن زغال‌سنگ ایران در مقایسه با کشورهای پیشرفته بیشتر است. در بسیاری از کشورهای دارای صنایع معدنی زغال‌سنگ، استانداردهای ایمنی سختگیرانه، تجهیزات بهتر، نظارت مستمر و پروتکل‌های اضطراری فراوانی تصادفات و تلفات را کاهش داده است، این در حالی است که موضوع در کشور ما به گونه‌ای دیگر است.
به اعتقاد محققان حوزه مهندسی معدن، معادن زغال‌سنگ زیرزمینی کشور همچنان بر استفاده از تکنولوژی ۵۰سال قبل تاکید دارند و از تجهیزات به‌روز ایمنی معدنکاری استقبال نمی‌کنند و عدم نظارت بر ایمنی معادن زغال‌سنگ و عدم اختصاص بودجه کافی برای تجهیزات ایمنی موجب شده تا همچنان شاهد بروز حوادث جان‌باختن معدنکاران باشیم و بهایی که به دلیل عدم بهره‌گیری از ابزارهای نوین ایمنی تحمیل می‌شود، به مراتب بیش از هزینه‌های تامین تجهیزات مانیتورینگ است.
اول خرداد ۱۴۰۳ خبر ریزش معدن زغال‌سنگ «آبنیل» در روستای «بی‌بی‌حیات» در شهرستان کرمان و مرگ یک نفر، روی خروجی خبرگزاری‌ها قرار گرفت.
این حادثه در ساعت ۱۳ رخ داد و طی آن ۶ نفر حادثه دیدند و یک نفر جان باخت. معدن طزره دامغان تراژدی دیگری از جان‌باختن معدنکاران بود. آبان ۹۷ کشته شدن یک کارگر، اردیبهشت ۱۴۰۰ کشته شدن دو کارگر و شهریور ۱۴۰۲ جان‌باختن ۶ کارگر همگی حوادثی هستند که تلخی‌شان هیچ‌گاه از یاد نمی‌رود. معدن زغال‌سنگ زمستان یورت استان گلستان با انفجار ۱۳اردیبهشت سال ۹۶ و جان‌باختن ۴۳ کارگر و مصدومیت ۷۰نفر دیگر شهرت جهانی یافت و اول مهر در حالی آغاز شد که خبر انفجار معدن طبس و جان‌باختن بیش از ۳۰نفر سرخط خبرها شد و اخبار مربوط به بازگشایی مدارس را تحت‌الشعاع قرار داد.
اینها حوادث معدنکاری در معادن زغال‌سنگ است که به گفته فعالان عرصه معدن به دلیل عدم تخصیص اعتبارات برای ایمن‌سازی معادن و عدم نظارت بر فعالیت معدنکاران رخ داده است و اگر از هم‌اکنون چاره‌ای اندیشیده نشود و با فناوری‌های ۵۰سال قبل ادامه مسیر دهیم، قطعا در آینده شاهد حوادث تلخ‌تری خواهیم بود.
اصرار بر استفاده از فناوری‌های ۵۰ سال قبل
شاهد شیرین، فعال در حوزه معدنکاری با اشاره به انفجار معدن معدنجوی طبس و جان‌باختن هموطنان‌مان با تاکید بر اینکه گاز متان نه رنگ و نه بو دارد و نه قابل حس از سوی معدنکاران است، گفت: حد مجاز گاز متان در محیط ۷۵صدم درصد بوده و برای پایش این گاز نیاز به یکسری ابزار پایش است تا به طور مرتب این گاز رصد و پایش شود.
پایش علمی و دائم این گاز در معادن زغال‌سنگ کشور وجود ندارد و حتی برای پایش موقت آن نیز دستگاه کالیبره در معادن کشور موجود نیست.
شیرین خاطرنشان کرد: بحث مانیتورینگ گاز خیزی، دانشی است که ۲۰سال از عمر آن در جهان گذشته است و ما همچنان بر کارهایی که ۴۰ تا ۵۰سال قبل روس‌ها یا انگلیس‌ها در کشور اجرایی کردند، متمرکز هستیم و خیلی از معادن حتی از دانش و تکنولوژی قدیمی آن روز هم استفاده نمی‌کنند، چه برسد به اینکه فناوری‌های جدیدتر را در معادن اجرایی کنند.
وی با اشاره به انفجار معدن زمستان یورت و در شاهرود ادامه داد: با همه این معادن ارتباط برقرار کردیم و آنها نیز بازدیدی از تجهیزات دانش‌بنیان داخلی داشتند و به عنوان مهندس معدن متاسف هستم که آنها نه‌تنها به سمت ما برای استقبال از این تجهیزات نیامدند، بلکه به دلیل آنکه نظارت واقعی نه از سمت وزارت کار و نه از سمت نمایندگان ایمنی مستقر در استان‌ها صورت نمی‌گیرد، استقبالی نسبت به استفاده از ابزارهای ایمنی هم در معادن صورت نگرفت. شیرین خاطرنشان کرد: حتی معدنکاران اعتقادی به افزایش سطح ایمنی در معادن ندارند و با ما مبارزه هم کردند.
گرده زغال‌سنگ و گاز متان و انفجار معادن
این مهندس حوزه معدن گفت: انفجار در بخش معدنکاری در بخش معادن زیرزمینی زغال‌سنگ روی می‌دهد چراکه گاز متان مختص معادن زغال‌سنگ است. در این معادن به غیر از انفجار گاز متان، مخاطرات گرده زغال وجود دارد. وی حد مجاز گرده زغال‌سنگ را ۵میلی‌گرم در متر‌مکعب دانست و افزود: این گرده قابلیت اشتعال و انفجار دارد.
شیرین خاطرنشان کرد: برای عدم بهره‌گیری از ابزارها و ادوات ایمنی در معادن زغال‌سنگ بهانه‌هایی وجود دارد که از جمله آن پایین بودن قیمت زغال‌سنگ است و به همین دلیل معدنکاران به سمت ارتقای ایمنی در معادن نمی‌روند، در حالی که امروز ارزش زغال‌سنگ در حدی است که بتوان بخشی از درآمد معادن دولتی و خصوصی را به ارتقای ایمنی معدنکاران و نیروی انسانی خود اختصاص داد تا حوادث اینچنینی رخ ندهد. عددی که برای ارتقای ایمنی معادن مورد نیاز است، خیلی کمتر از هزینه‌هایی است که برای حوادث اینچنینی پرداخت می‌شود.
دستورالعمل‌هایی که نادیده گرفته می‌شوند
شیرین با اشاره به ابلاغ دستورالعمل‌های ایمنی معادن از سال ۹۸ گفت: ما در این زمینه قوانین و مقررات را داریم و در برخی از آنها حتی درباره جزئیات ایمنی در معادن گفته شده، ولی مشکل اصلی ما عدم نظارت است. اگر معدنی به سمت ایمنی نرفته و از آشکارسازها و مانیتورینگ استفاده نمی‌کند، بعد از مهلت دادن در صورت امتناع، از ادامه کار آن معدن جلوگیری شود.
وی با تاکید بر اینکه تبعات و اثرات درگذشت افرادی که در حادثه معدن طبس جان خود را از دست دادند به جامعه تعمیم می‌یابد، اظهار کرد: من به عنوان یکی از اعضای جامعه و استادان برای افزایش نظارت بر سطح ایمنی معادن تلاش‌های زیادی کردم، متاسفانه وقتی چنین حوادثی رخ می‌دهد، چند نفر مقصر می‌شوند و بعد به فراموشی سپرده می‌شود.
این فعال حوزه مهندسی معدن یادآور شد: از وقتی در معدن طزره کرمان حادثه‌ای رخ داد، تا به امروز چه کسی گفته که هنوز در معادن به صورت ناایمن و غیر‌حرفه‌ای فعالیت می‌شود و کدام بودجه برای تجهیزات ایمنی اختصاص داده شد؟
وی بخشی از دلایل حوادث معادن زغال‌سنگ را مربوط به مسائل اقتصادی و بودجه‌ای دانست و گفت: بودجه‌ها برای ایمنی معادن مصوب شده، ولی به معادن پرداخت نشده است. هزینه‌های ایمنی معادن یک‌پنجم هزینه‌های سایر فعالیت‌های معدنکاری است، ولی بر اثر رعایت نشدن ایمنی در معادن، اثرات سویی که بر جای می‌گذارد، هزینه‌های بسیار بالاتری را به مجموعه‌های معدنی کشور تحمیل می‌کند.
شیرین افزود: خیلی تلاش کردیم تا در زمینه ارتقای ایمنی معادن کمکی به کشور ارائه دهیم، ولی متاسفانه نه‌تنها حمایتی دریافت نکردیم، بلکه با ما مبارزه نیز کرده‌اند و من به عنوان عضوی از جامعه بزرگ معدنی کشور اعلام می‌کنم که لازم است با رویکرد دیگری به این حوزه وارد شد، به این معنا که نظارت افزایش یابد و به‌کارگیری تجهیزات ایمنی در معادن جدی گرفته شود.
تقویت مسائل ایمنی معادن در اولویت قرار گیرد
وزیر صنعت، معدن و تجارت بر لزوم تقویت مسائل ایمنی در معادن تاکید کرد و گفت: امیدواریم از این طریق بخشی از نگرانی‌های آتی مردم را کاهش دهیم.
سیدمحمد اتابک در نشست ستاد مدیریت بحران استان خراسان‌جنوبی که در پی حادثه معدن طبس با حضور وزرای کشور، صمت و کار، رییس جمعیت هلال‌احمر و رییس سازمان مدیریت بحران کشور برگزار شد، با بیان اینکه بررسی کامل در مورد حادثه معدن طبس انجام خواهد شد، اظهار کرد: امروز یکی از بزرگ‌ترین معادن بخش خصوصی دچار حادثه شده، این مجموعه ۸۰ قسمت استخراجی دارد اما دو بخش آن با این حادثه درگیر است.
وی ادامه داد: تولید این معدن قرار بود حدود ۵۰۰هزار تن باشد که سال گذشته حدود ۱۶۰هزار بود و عمده اتفاق در دو بلوک C و B این معدن انجام شده است.
وزیر صنعت، معدن و تجارت بر لزوم بررسی کارشناسی و اظهارنظر نهایی در رابطه با علت حادثه تاکید و اضافه کرد: تیم باتجربه‌ای متشکل از افرادی که ایمنی معادن را بر عهده داشتند، مشخص شد تا ادامه عملیات امداد و نجات را بررسی کنند که دوباره حادثه‌ای به وجود نیاید و این تیم با فوریت کار خود را شروع کرد و تا تثبیت شرایط نیز این عملیات ادامه دارد.
اتابک یادآور شد: تیمی به ریاست فرماندار و دیگر اعضا تشکیل شد و شرکت مسوولیت شرایط حمل متوفیان به استان‌ها و پرداخت تعهد شرایط بیمه را پذیرفت.
وزیر صنعت، معدن و تجارت افزود: اگر قرار است در حوزه معادن جهش داشته باشیم باید خود را به همان نسبت تجهیز کنیم و این نیاز به دستگاه‌های جدید و یکسری تغییرات در روند کار دارد.وی گفت: هیچ اظهارنظری تا قبل از اعلام نتیجه قطعی کارشناسان در مورد حادثه معدن طبس نخواهم داشت و امیدواریم دیگر شاهد چنین حوادثی نباشیم.
مقصر اصلی انفجار معدن طبس
رییس خانه معادن ایران درباره حادثه معدن زغال‌سنگ طبس و اینکه درباره مقصر اصلی انفجار به وجود آمده تا زمان مطالعات کامل از منطقه نمی‌توان اظهارنظری کرد، گفت: به طور کل اینجا مقصر فرد نیست، بلکه نگاه و نظام حکمرانی در بخش معدن است که باید شرایط را دائما به‌روزرسانی کنیم.
رییس خانه معادن ایران که در یک برنامه تلویزیونی سخن می‌گفت، ضمن ارائه توضیحاتی درباره حادثه معدن زغال‌سنگ طبس عنوان کرد که در بخش معدن یکی از مسائل تنبیه است، هر کسی خطایی کرده باید پاسخگو باشد.
وی در پاسخ به این پرسش که فلش اتهام در حادثه به وجود آمده به سمت چه کسی یا چه کسانی است؟ عنوان کرد: تا زمانی که دسترسی کامل به آن بخشی که معدنکاران در آن منطقه محبوس شده‌اند نداشته باشیم، همه این افراد خارج نشوند و همچنین مطالعات کاملی از منطقه نداشته باشیم نمی‌توانیم در این زمینه اظهارنظر کنیم.
بهرامن با اشاره به اینکه تجمیع یک باره گاز باعث این حادثه شده است، گفت: از نظر مهندسی، گازی که در منطقه تجمیع شده بود حاصل مدت زمانی بود که معدن تعطیل بوده، تجمع این گاز از لایه‌های ۳۰سانتی ذغال در بالا قرار گرفته که همین امر موجب این اتفاق شده، قاعدتا شناسایی آن به این سادگی نبوده و تجمیع گاز یک باره باعث این عمل شده است.
۱۴ نفر در معدن محبوس هستند
نایب‌رییس مجلس با حضور در محل حادثه انفجار معدن طبس گفت: ۱۴ نفر در معدن محبوس هستند و اکنون اولویت ما نجات این افراد است.
علی نیکزاد که به عنوان نماینده ویژه رییس مجلس برای پیگیری ابعاد حادثه انفجار معدن زغال‌سنگ معدنجو در راس هیاتی به طبس سفر کرده، گفت: اعضای کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی با تاکید رییس مجلس و عزیزانی از کمیسیون اصل نود در منطقه و محل حادثه حضور پیدا کردیم.
نایب‌رییس مجلس با اشاره به حضور وزیر کشور در محل حادثه انفجار معدن طبس گفت: وزرای صمت و تعاون و استاندار و نیروهای امدادی نیز در محل حادثه حضور داشتند.
وی توضیح داد: عملیات امدادی در دو بلوک B و C انجام شد؛ در بلوک B تعداد ۴۷نفر از کارگران محبوس شده بودند که ۳۰نفر فوت و ۱۷نفر مصدوم شدند. در بلوک C ۲ کارگر محبوس شده بودند که جنازه ۸نفر پیدا شده و تعداد کشته‌ها به ۳۸نفر رسیده است. به خانواده‌های داغدار و ملت بزرگ ایران تسلیت می‌گوییم.
نیکزاد اضافه کرد: هنوز ۱۴نفر در معدن محبوس هستند که باید عملیات امداد و نجات هرچه سریع‌تر انجام شود.
نایب‌رییس مجلس تاکید کرد: عزم مجلس، قوه قضاییه و دولت تا رسیدن به نتیجه راسخ است منتها در اولویت با امداد و نجات است. اکنون کارگاه تعطیل است و باید کارهای ایمنی انجام شود.
وی خاطرنشان کرد: قطعا علت این حادثه و انفجار و گاز‌گرفتگی در معدن در کمیسیون مربوطه و مجلس شورای اسلامی بررسی شده و حتما با خاطیان برخورد می‌شود.
نیکزاد اضافه کرد: در حال حاضر عزم و اراده قوای سه‌گانه این است که بتوان در کوتاه‌ترین زمان ممکن با رعایت ایمنی عزیزان محبوس را نجات دهیم.
وی بیان کرد: هیاتی از مجلس و دولت در محل حادثه حضور دارند تا بتوان در کنار امدادرسانی، علت دقیق حادثه مشخص شود که آیا عدم رعایت قوانین و مقررات و ایمنی بوده است. همه این موارد مبتنی بر نظر کارشناسی به مردم اعلام می‌شود. تمام تاکید بر این است که دیگر شاهد چنین اتفاقاتی در کشور نباشیم و این دستور اصلی کمیسیون صنایع و معادن خواهد بود.
معادن زغال قربانی بی‌تدبیری یا ضعف فناوری
معدن زغال‌سنگ طبس در حالی دچار حادثه شده که از نگاه بسیاری از کارشناسان جزو بهترین معادن بوده است، اما نبود تجهیزات روز آن را دچار حادثه ناگوار کرد. همواره معادن زغال‌سنگ کشور شاهد حوادث متعددی بوده‌اند که جان بسیاری از کارگران را گرفته است. فعالان معدنی بر این باورند که از مهم‌ترین چالش‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
ایمنی پایین معادن: بسیاری از معادن زغال‌سنگ به دلیل عدم رعایت استانداردهای ایمنی، شرایط کار خطرناکی دارند. این مساله به دلیل عدم به‌کارگیری تکنولوژی روز، استفاده ناکافی از ماشین‌آلات و تکنولوژی‌های نوین در بهره‌برداری از معادن است. حتی این مشکل کیفیت کنسانتره زغال‌سنگ تولیدی را تحت تاثیر قرار داده و مشکلات زیادی را برای معدنکاران و مصرف‌کنندگان ایجاد کرده است.
ویژگی‌های زمین‌شناسی خاص: شرایط زمین‌شناسی خاص معادن زغال‌سنگ ایران به پیچیدگی‌های استخراج و تولید دامن می‌زند. در نتیجه باید همواره از تجهیزات روز و دانش فنی بالا استفاده شود.
سالانه با بروز حوادث مختلف، مشکلات معادن زغال‌سنگ بار دیگر مطرح می‌شود و مسوولان وعده‌های متعددی برای حل آنها می‌دهند اما در عمل، حمایت‌های لازم از این معادن صورت نمی‌گیرد و جان کارگران همچنان در خطر است.
بیژن پناهی‌زاده معتقد است که این معادن به دلیل شرایط خاصی که دارند هر لحظه ممکن است شاهد اتفاقی باشند. از طرف دیگر کوچک‌ترین اهمال و اشتباهی ممکن است جان پرسنل را به خطر بیندازد. متاسفانه در سال‌های اخیر در زمینه ماشین‌آلات و ایمنی اقدامی انجام نشده است. از طرف دیگر برای ماشین‌آلات معادنی که در مسیر توسعه کشور از آنها استفاده می‌شود سخت‌ترین شیوه تعرفه‌بندی گمرکات در نظر گرفته شده است. در مقابل رانت تولید داخل برای این ماشین‌آلات ایجاد شده است.
معاون معدنی خانه صنعت، معدن و تجارت ایران با اشاره به اینکه معادن زیرزمینی از نظر ایمنی با معادن رو زمینی متفاوت است، گفت: در این معادن رگه‌های زغال‌سنگ باید حفر شوند که در داخل تپل انجام می‌شود. گاز متان در تونل معادن وجود دارد. به همین دلیل در مناطقی مانند طبس که چند معدن زغال‌سنگ وجود دارد باید یک مرکز ایمنی یا امداد و یک مرکز نظارت زیر نظر وزارت صنعت در آنجا وجود داشته باشد.
پناهی‌زاده با تاکید بر اهمیت وجود مرکز هلال‌احمر در نزدیکی معادن طبس تصریح کرد: این معادن به دلیل شرایط خاصی که دارند هر لحظه ممکن است شاهد اتفاقی باشند. از طرف دیگر کوچک‌ترین اهمال و اشتباهی ممکن است جان پرسنل را به خطر بیندازد. متاسفانه در سال‌های اخیر در زمینه ماشین‌آلات و ایمنی اقدامی انجام نشده است. از طرف دیگر برای ماشین‌آلات معادنی که در مسیر توسعه کشور از آنها استفاده می‌شود سخت‌ترین شیوه تعرفه‌بندی گمرکات در نظر گرفته شده است. در مقابل رانت تولید داخل برای این ماشین‌آلات ایجاد شده است.
معاون معدنی خانه صنعت، معدن و تجارت ایران گفت: در شرایط کنونی تولیدکنندگان ماشین‌آلات معدنی داخلی قطعات چینی را در داخل کشور اسمبل می‌کنند و حتی گران‌تر از ماشین‌آلات ژاپنی به فروش می‌رسند. به دلیل این مشکلات معادن کشور هم‌اکنون با ماشین‌آلات و تجهیزات قدیمی مجبور هستند کار کنند.
او تصریح کرد: مسوولانی که به دلیل این وضع محدودیت‌ها ممنوعیت ایجاد کرده‌اند باید پاسخگوی این اتفاقات باشند. وزارت صنعت، معدن و تجارت به بهانه‌های واهی جلوی تجهیزات روز را گرفته اما برای خوشایند چند شرکت داخلی ممنوعیت واردات تجهیزات و ماشین‌آلات معدنی را ایجاد کرده‌اند.
پناهی‌زاده تصریح کرد: در چنین حوادثی که اتفاق می‌افتد همه دنبال مقصر هستند. هرچند سهل‌انگاری یک پرسنل احتمال دارد جان صدها کارگر را به خطر بیندازد اما گاهی بروز چنین حوادثی به دلیل وجود گاز متان، ریزش و… اجتناب‌ناپذیر است اما باید با استفاده از تجهیزات و ماشین‌آلات روز خسارت‌ها را به حداقل رساند. این کارشناس معدن اظهار کرد: پیش از این حوادث مشابهی در معدن گلستان رخ داد اما این حادثه به فراموشی سپرده شد. در شرایط کنونی چنین حادثه‌ای بیشترین خسارت به معدنکار وارد شده است.
پناهی‌زاده تصریح کرد: مسوولان فنی نظام مهندسی معدن در داخل دفتر خود نشسته‌اند در حالی که یکی از مسببان این حادثه مسوولان فنی نظام مهندسی هستند. در واقع اینها فقط به دنبال حق و حقوق مسوولان فنی هستند، در حالی که باید در حوادث پاسخگو باشند.
مجموعه‌های معدنی و فعالان این حوزه به مراتب پیغام تسلیت خود را اعلام کردند. از جمله می‌توان به پیغام تسلیت خانه صنعت، معدن و تجارت ایران اشاره کرد. در بخشی از این متن آمده است که خانه صنعت، معدن و تجارت ایران ضمن ابراز همدردی و عرض تسلیت به محضر شریف خانواده‌های داغدار و ملت بزرگ ایران از درگاه خداوند برای بازماندگان این حادثه صبر و شکیبایی و برای مجروحین و مصدومین آرزوی شفای عاجل مسالت دارد. از رییس‌جمهور و وزرای مربوطه و کلیه مسوولان تقاضا داریم که با جدیت کامل به بررسی دقیق ابعاد حادثه پرداخته و با تشکیل کمیته تخصصی حقیقت‌یاب اقدامات لازم را برای شناسایی دلایل و مسببین و جلوگیری از تکرار وقوع چنین حوادثی در آینده انجام دهند.
گفتنی است حادثه انفجار معدن طبس ساعت ۲۱ شنبه شب به دلیل تصاعد آنی گاز متان در یکی از تونل‌های معدن زغال‌سنگ شرکت معدنجو رخ داد که در زمان حادثه ۶۹ کارگر در بلوک C و B این معدن زغال‌سنگ در طبس مشغول کار بودند. با توجه به غلظت گاز در تونل‌ها که موجب انفجار در عمق ۲۵۰متری به صورت ارتفاعی و ۷۰۰متری به صورت مورب در معدن شده، امدادرسانی توسط هشت تیم تخصصی پنج نفره در حال انجام است.
