توسعه حمل‌ونقل ریلی بار

پیدایش راه‌آهن و توسعه حمل نقل ریلی بی‌شک یکی از مهمترین ابداعات بشری است که با سیر طبیعی رشد خود تحولاتی شگرف در زندگی انسانی پدید آورد. مروری بر گذشته جوامع نشان می‌دهد که سهم حمل و نقل ریلی در بسیاری از تحولات پیش آمده در عرصه اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی غیر قابل انکار بوده است. حمل‌ونقل ریلی به دلیل کاهش مخاطرات در زمان سفر، افزایش نظم، کاهش مصرف سوخت، قیمت مناسب و مقرون به صرفه‌بودن و نقش کلیدی آن بر کاهش آلودگی زیست‌محیطی که زمینه توسعه پایدار را فراهم می‌سازد، بسیار مورد توجه جوامع توسعه یافته است. با این حال، در ایران به‌رغم تمامی تلاش‌های صورت گرفته، به دلیل عدم وجود برنامه جامع در این حوزه و بازدهی پایین سهم آن، در سال‌های اخیر با رشد مطلوبی همراه نبوده است. اولویت قرار نداشتن سیستم حمل‌ونقل ریلی در مقایسه با حمل‌ونقل جاده‌ای مهم‌ترین دلیلی است که کارشناسان برای عقب‌ماندگی این سیستم بیان می‌کنند و مدیریت سنتی و بودجه ناچیز اختصاص یافته برای توسعه این بخش را به عنوان شاهدی بر موضوع قلمداد می‌کنند. اتفاقی که باعث شده تا در کنار عامل تحریم و جا ماندن از تکنولوژی روز، بر مصائب موجود در این بخش افزوده شود.

توجه به این نکته ضرورت دارد که جریان حمل ونقل به مثابه شریان خون در رگ‌های انسان است که با حرکت خود مواد مغذی را در سراسر بدن منتشر می‌کند.

 با پذیرش این مثال، به نقش جریان حمل و نقل و اثر آن بر اقتصاد هر کشور پی می‌بریم. حمل و نقلِ بار، عامل حیات هر اقتصاد پویا و زنده در سراسر دنیاست؛ چنانکه کارخانه با عظمتی مانند فولاد مبارکه در صورتی که مواد اولیه خود را دریافت نکند با توقف جریان تولید و در نهایت کاهش تولید و سودآوری روبرو خواهد شد.مقام معظم رهبری نیز همواره بر توسعه حمل‌ونقل ریلی تأکید وافری داشته و آن را به عنوان سیاستی راهبردی و مزیتی مهم برای استفاده از موقعیت جعرافیایی کشور مطرح نموده‌اند. ایشان سه مزیت رقابتی ایران را منابع انسانی، منابع زیرزمینی و موقعیت جغرافیایی بیان کرده و با تأکید بر توسعه خطوط ریلی، حواهان مطالبه مستمر آن شده و با صراحت بیان می‌کنند که توسعه‌ای که با حمل‌ونقل ریلی امکان‌پذیر می‌شود، با حمل و نقل جاده‌ای ممکن نیست.

در کشور ما به صورت ستنی حمل جاده‌ای دارای اولویتی خاص بوده است. زیرساخت‌های محدود ریلی در کشور، تولیدکننده را ناچار ساخته مبدا و مقصد خود را از طریق جاده مرتبط سازد و این انفصال نقاط، در کنار ارزانی سوخت، باعث شده حمل جاده‌ای بر حمل ریلی بار اولویت یابد.

توجه داشته باشیم که تأمین زیرساخت ریلی زمان‌بَر و پر هزینه است و زمانی که کشوری سال‌ها با تحریم‌های ظالمانه دست به گریبان است، فقدان دسترسی به تکنولوژی‌های روز باعث می‌شود زیرساخت‌های موجود نیز مستلهک شده و اثرات این استهلاک با گذر زمان آشکارتر شود. فقدان دسترسی به تکنولوژی کارآمد و به روز ساخت و آماده‌سازی ریل، تهیه واگن و لوکوموتیو و در کنار کمبود و نقصان در دانش تعمیر و نگهداری این صنعت باعث شده ضعف‌های سیستم ریلی کشور روز به روز نمایان‌تر شود.

بدون تردید، مناسب‌ترین شیوه حمل مواد معدنی و محصولات فولادی، حمل‌ونقل ریلی است. با این وجود رشد نامتوازن صنعت ریل در قیاس با رشد صنعت فولاد و صنایع معدنی در سال‌های اخیر باعث شده تا چالش‌های موجود آشکار شود. در حال حاضر شبکه حمل‌ونقل ریلی کشور، به طول تقریبی ۱۵ هزار کیلومتر است و براساس برنامه ۱۴۰۴ طول خطوط راه‌آهن باید به ۲۵ هزار کیلومتر برسد.

سهم صنعت فولاد و صنایع معدنی از ۱۰ هزار کیلومتر افزایش خطوط راه‌آهن، ۳۲۷۷ کیلومتر برآورد می‌شود که شامل ۲۰۲۲ کیلومتر خطوط جدید، ۱۲۵۵ کیلومتر دوخطه شدن برخی خطوط و ۶۰۰ کیلومتر تراک‌بندی است. همچنین با توجه به افق چشم‌انداز برای حمل ۵۵ میلیون تن فولاد به جابه‌جایی ۲۰۰ میلیون تن انواع بار در شبکه ریلی نیازمندیم. رشدی که با توجه به چالش‌های موجود در توسعه صنعت ریلی کشور، تأمین آن با ابهامات فراوانی روبروست و ضرورت دارد راهکارهای عملی برای توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی در دستور کار دولت قرار گیرد. به روز رسانی تکنولوژی لوکوموتیوهای فعال در خط، تخصیص ارز به منظور تأمین قطعات لازم، اجرای نظام قطار کامل، بهره‌گیری از ظرفیت‌های ماده ۱۲ رفع موانع تولید، رفع مشکلات مالیات بر ارزش افزوده و به طور کلی شفاف‌سازی جامع در صنعت ریلی از دیگر مطالبات صنعت فولاد و صنایع معدنی برای رفع چالش‌های موجود در این بخش است.

رمز سرمایه‌گذاری بخش خصوصی

بسترسازی برای ورود و سرمایه گذاری بخش خصوصی از دیگر اقداماتی است که باید در دستور کار شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران قرار گیرد.

این شرکت به‌عنوان متولی اداره ترافیک و زیرساخت شبکه ریلی کشور موظف شده تا پایان سال دوم برنامه هفتم توسعه، کلیه واگن‌ها و لوکوموتیوهای تحت اختیار خود را به بخش غیردولتی واگذار کند. تجربه موفق این موضوع در سازمان بنادر و همکاری شایسته مبتی بر گفت‌وگوی مستمر نهاد رگولاتور با شرکت‌های فورواردر دریایی به تسهیل موانع و رفع بسیاری از مشکلات این حوزه انجامید و جا دارد در سیستم حمل ریلی نیز مورد بررسی قرار گیرد.

در نهایت می‌توان مهم‌ترین چالش‌های حمل ونقل ریلی کشور را در سرعت پایین احداث شبکه ریلی نسبت به سرعت احداث واحدهای فولادی جدید، پایین بودن سرعت بازرگانی و حمل و نقل ریلی کشور، عدم اتصال ریلی به برخی از بنادر، دو خطه نبودن برخی خطوط اصلی، کمبود لوکوموتیو و واگن و هزینه سنگین خرید و تجهیز خطوط دانست.

با این وجود، برای غلبه بر این چالش‌ها، سیاستگذاری جامع به منظور توسعه حمل و نقل ریلی بر اساس تکنولوژی و دانش روز، نخستین گامی است که باید در دستور کار دولت قرار گیرد. تسهیل فرایند ورود و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی برای توسعه زیرساخت و تجهیز ناوگان ریلی کشور، توسعه خطوط ریلی براساس توسعه واحدهای فولادی و معدنی، افزایش بازدهی حمل ریلی برای رقابت پذیرشدن با حمل جاده‌ای، توسعه خدمات لجستیک در مراکز بارگیری مواد معدنی و فولادی نیز از دیگر اقداماتی است که با تحقق آن، توسعه حمل و نقل ریلی کشور امکان‌پذیر خواهد بود. ‌