معدن در قلب تغییرات گذار
جهان برای ورود به عصر اقتصاد سبز آماده نیست. این را داده‌ها و شواهد مختلف تایید می‌کنند. هم رویه‌‌‌‌‌‌های دولتی و سیاسی در بخش‌های مختلف جهان و هم آمارهای رسمی از سطح انتشار آلاینده و میزان گرمایش زمین تایید می‌کنند بشر برای مقابله با توفان تغییرات اقلیمی که اثرات غریبی بر کره‌زمین داشته، آماده نیست.
شواهدی که به‌نظر درست هستند، تاکید دارند؛ گرچه اکتشاف مس و نیکل به‌عنوان دو فلز پایه برای ساخت اقتصاد سبز و انرژی بدون‌کربن روبه‌رشد است، اما اولویت جهان همچنان چیزهای دیگری است. گزارش‌هایی که در روزهای اخیر به بهانه بر‌‌گزاری اجلاس آب‌و‌هوایی کاپ۲۸ در دبی منتشر می‌شوند، مهر تاییدی است بر این ادعا که زنجیره تامین جهانی نتوانسته خود را برای این تحول هماهنگ و بازتعریف کند. خبر بدتر این است که روندهای تخریب محیط‌زیست نه‌تنها متوقف نشده که حتی ابعاد تازه‌‌‌‌‌‌ای از آن نمایان شده‌است. جدیدترین گزارش مجله مشهور نیچر نشان می‌دهد کیفیت هوا در کشورهای آفریقایی در نتیجه تداوم مصرف سوخت‌های فسیلی در دنیای توسعه‌یافته، به‌شدت افت کرده‌است. مطالعه اخیر برخی پژوهشگران که در نیچر ژئوساینس منتشر شده، شواهدی را ارائه می‌دهد که نشان می‌دهد سوزاندن سوخت زیست‌توده برای پخت و پز، گرمایش و روشنایی، بهره‌برداری از نفت‌خام، یا شدت‌دادن به توسعه صنایع معدن زغال‌سنگ در کنار تداوم تولید و مصرف وسایل نقلیه درون‌سوز در اروپا، افول کیفیت هوا در جهان را نوید داده‌است. بر اساس این مقاله، سطح غلظت ذرات معلق در بسیاری از شهرهای آفریقا در حال‌حاضر ۵ تا ۱۰برابر بیشتر از سطح توصیه شده از سوی سازمان بهداشت جهانی است. بدتر اینکه این گزارش پیش‌بینی می‌کند با افزایش جمعیت جهان و شتاب صنعتی‌شدن جوامع مختلف، وضعیت هوا و محیط‌زیست بدتر می‌شود.
این مطالعه که توسط جمعی از محققان در دانشگاه‌‌‌‌‌‌های بیرمنگهام، کمبریج، امپریال کالج لندن، دانشگاه کنیا جنوب‌شرقی و مرکز آفریقایی هوای پاک تهیه شده‌است، خاطرنشان می‌کند که تلاش بسیار کمی برای مبارزه باکیفیت خطرناک هوا انجام‌شده و توسعه معادن با روال قبل این وضعیت را شدت داده‌است. جالب اینکه طبق داده‌های این پژوهش، تنها ۰.۰۱درصد از بودجه جهانی آلودگی هوا در حال‌حاضر در آفریقا صرف می‌شود.
گزارش این مراکز تحقیقاتی تاکید دارد؛ این هوای خطرناک می‌تواند باعث مشکلات سلامتی پیچیده و گاه مرگبار برای کسانی شود که آن را تنفس می‌کنند. اگر این دلیل کافی برای مقابله با این موضوع نبود، آلودگی هوا در آفریقا فقط برای مردم ساکن در این قاره یک مشکل نیست، بلکه خبر از افول توانایی جهانی برای دستیابی به اهداف آب‌و‌هوایی و نزول کیفیت مبارزه با شرایط اضطراری محیط‌زیستی می‌دهد.
با توجه به این وضعیت، محققان خواستار همکاری فوری برای نظارت مستمر بر کیفیت محیط‌زیست و هوا در جهان از طریق شبکه‌ای از حسگرها هستند تا به ایجاد تصویری دقیق از تغییرات آلودگی هوا و ردیابی پیشرفت و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های پاک مانند انرژی خورشیدی، برق آبی و باد نظارت دقیق شود. انتظار می‌رود تقاضای انرژی آفریقا تا سال۲۰۴۰ دو‌برابر شود. این روند در مورد جهان نیز به میزان قابل‌توجهی رشد خواهد داشت. آیا بشر برای تغییر روش تولید و مصرف خود چاره‌‌‌‌‌‌جویی لازم را کرده است؟
معدن در قلب تغییرات گذار
اگر بخش معدن تغییر نکند و متناسب با نیاز جهان به تامین مایحتاج و مواد اولیه ساخت کالاهای سبز کمک نرساند، دسترسی به اهداف آب‌و‌هوایی ذکرشده در پیمان پاریس ممکن نیست. چیزی که البته حقیقت دارد این است که سرعت رشد تولیدات سبز بسیار کندتر از چیزی است که بر آن اصرار می‌شود. گزارشی که اخیرا از سوی مجلاتی نظیر فوربس یا مقالاتی که در پایگاه شورای روابط خارجی منتشر شده، گویای نیاز جهان به سالانه ۵تریلیون دلار تامین مالی برای تحقق اهداف آب‌و‌هوایی ۲۰۵۰ طی ۲۵سال‌آتی است، حال آنکه کل تامین مالی سالانه این حوزه طبق روایت OECD و با وجود تمام کمک‌های دولتی و غیردولتی، به زحمت به ۸۰ تا ۸۵میلیارد دلار در سال می‌رسد. این کمبود منابع در حالی است که سرمایه‌گذاری در بخش نفت و گاز با شدت بالایی در حال ادامه است. برای نمونه رئیس منتخب کاپ۲۸؛ در واقع مدیر اجرایی شرکت ملی نفت و گاز ابوظبی، اخیرا اعلام کرده؛ شرکت متبوعش قصد دارد به‌عنوان یازدهمین تولیدکننده بزرگ نفت و گاز جهان تا سال۲۰۲۷، حدود ۱۵۰میلیارد دلار برای گسترش ظرفیت تولید نفت و گاز امارات‌متحده‌عربی سرمایه‌گذاری کند. از آن‌سو سرمایه‌گذاری روی فلزات حساس و خاک‌‌‌‌‌‌های کمیاب و مواد اساسی موردنیاز برای توسعه فناوری‌های سبز در بخش معدن ناچیز است.
نکته جالب تمرکز عجیب معدن‌کاران روی طلا و نه فلزات حساس و راهبردی است. مقاله‌‌‌‌‌‌ای که اخیرا در مجله آنلاین معدن منتشرشده نشان می‌دهد؛ هنوز نیمی از سرمایه‌گذاری‌های معدنی متوجه طلا است و عمده افراد به‌دنبال کشف ذخایر بیشتر فلز زرد هستند. این گزارش تایید می‌کند؛ حدود ۴۶درصد از کل سرمایه‌گذاری‌های جدید معدنی متوجه کشف و استخراج فلز طلا است و مابقی ۵۴درصد نیز به دامنه متنوعی از فلزات برمی‌گردد.
طبق یک مطالعه جدید که توسط گروه اس‌اندپی (S&P Global Market Intelligence) انجام شده، مجموع بودجه‌اکتشاف معدن در سال۲۰۲۲ نزولی شده‌است. خبری که شوکه‌‌‌‌‌‌کننده بوده؛ چراکه این برای اولین‌بار از سال۲۰۲۰ است که این بودجه کاهش مییابد. داده‌های جهانی که از گزارش ۲۲۳۵ شرکت به‌دست می‌آید، نشان می‌دهد بودجه این شرکت‌ها که برای یافتن یا گسترش ذخایر اختصاص‌داده شده‌است، با حدود ۳درصد کاهش به ۱۲.۸میلیارد دلار تنزل یافته‌است.
بودجه کشف و استخراج طلا که از نظر تاریخی بیشتر از هر فلز یا رگه معدنی دیگری توسط معدن‌کاران جدید هدایت می‌‌‌‌‌‌شد، با ۱۶درصد یا ۱.۱میلیارد دلار کاهش به سالانه حدود ۶میلیارد دلار رسیده که به‌معنای سهم ۴۶درصدی از کل سرمایه‌گذاری‌های جدید اکتشافی در بخش معادن جهان است. در کنار این رقم نیز حدود ۵۴درصد از بودجه این شرکت‌ها در سال۲۰۲۲ صرف افزایش و توسعه معادن لیتیوم، نیکل و سایر فلزات باتری‌شده، ضمن اینکه کشف و استخراج اورانیوم و خاک‌‌‌‌‌‌های کمیاب یا افزایش مس در این فضا نزولی شده‌است.
این آمار و بنابراین روند کلی نشان می‌دهد آینده صنعت و تامین صنایع تیره است؛ در واقع این داده‌ها از این واقعیت روشن پرده برمی‌دارند که مجموع پولی که به فلزات موردنیاز برای گذار به عصر انرژی پاک و اقتصاد سبز (که به ساخت کالاهایی که در آینده به آنها نیاز است و ذیل محصولات با برچسب سبز می‌‌‌‌‌‌گنجند، کمک می‌کند) اختصاص مییابد،چشمگیر نیست و برای جبران اشتباهات گذشته کفایت نمی‌کند.جالب اینکه با وجود همه هشدارها، کماکان طلا بیشترین بودجه اکتشاف را نسبت به سایر مواد دریافت می‌کند و حتی به سقف خود از سال۲۰۱۲ رسیده‌است. آن زمان فلز زرد تقریبا نیمی از حدود ۲۰میلیارد دلار بودجه‌هزینه شده برای اکتشاف را به خود اختصاص می‌داد. امروز هم در کمال شگفتی حدود ۳۸درصد از تخصیص بودجه به اکتشاف را معدن‌کاران جدید و جونیور طلا در سال‌جاری تشکیل می‌دهند. پیام این موضوع برای جهان این است که مسوول کاهش هزینه‌های اکتشاف فلزات حساس و کمیاب عمدتا طلا است و این فلز است که عامل کاهش کلی بودجه این بخش بوده‌است.
وضعیت اکتشاف در جهان به چه شکل است؟
وقتی روند طولانی‌مدت سرمایه‌گذاری در بخش طلا که توسط S&P Global شناسایی شده‌است را دنبال می‌کنیم، متوجه این نکته می‌شویم که نگاه به اکتشاف در بخش معدن تغییرکرده اما این به‌معنای انحراف به سمت نیازهای جهانی نیست، بلکه روند حاضر گویای این موضوع است که اکتشافات مردمی کمرنگ شده‌است. منطقه اصلی برای اکتشاف طلا، آسیا و اقیانوسیه است که منابع تخصیص‌یافته به اکتشاف طلا در آنها نسبت به سال۲۰۲۲ افزایش یافته است، البته این رشد چندان زیاد نیست. کانادا نیز به لطف بخش کوچکی از معدن‌کاران جونیور یا تازه‌‌‌‌‌‌کار خود، اکتشاف طلا را ادامه می‌دهد، هرچند نسبت به سال‌قبل تقریبا ۴۰۰میلیون دلار کاهش بودجه داشته‌است. کاهش بودجه‌‌‌‌‌‌ریزی به اکتشاف معدنی درمیان کاوشگران طلا حاوی نکات مهمی است. از جمله اینکه این روند چون از کاهش قابل‌توجهی در مقایسه با سال‌گذشته برخوردار است، از ترس سرمایه‌گذاران از قیمت‌ها خبر می‌دهد. به‌طور کلی اینکه شرکت‌های بزرگ پول کمتری را برای جست‌وجوی فلزات گرانبها یا کلا مواد معدنی هزینه می‌کنند، نشان‌دهنده مشکلاتی است که شرکت‌های اکتشافی جوان در یک سال‌گذشته یا بیشتر در استفاده از بازارها برای تامین بودجه جدید داشته‌اند و بزرگ‌‌‌‌‌‌ترها را از ورود به این بخش برحذر داشته‌است.
بر اساس آمار سه‌ماهه دوم ۲۰۲۳، تامین مالی طلا برای شرکت‌های معدنی کوچک و متوسط به پایین‌ترین میزان در سه‌ماهه سوم از سه‌ماهه سپتامبر سال۲۰۱۸ رسیده‌است. به‌طور کلی نیز حجم تامین مالی، بدون احتساب شرکت‌های اصلی با حدود ۸میلیارد دلار در سال، پایین‌ترین میزان از سال۲۰۱۹ بوده‌است. مانند بودجه‌‌‌‌‌‌های اکتشاف، کاهش کلی تامین مالی به‌رغم اینکه شرکت‌های معدنی درگیر فرآوری مواد تخصصی هستند یک بخش دیگر از وضعیت استخراج در جهان را نشان می‌دهد.
در مجموع نیز ۴۱هزار و ۸۶ مورد حفر گودال در سراسر جهان برای اکتشاف و استخراج که از ژانویه تا اواسط اکتبر ۲۰۲۳ رخ‌داده و عمدتا به جست‌وجو برای فلزات و مواد معدنی غیرآهنی مربوط بوده، که این عدد نشان‌دهنده کاهش ۲۳درصدی حفاری نسبت به سال‌گذشته است.در بخش حفاری طلا نیز در مدت مورداشاره میزان حفر گودال برای اکتشاف رگه‌‌‌‌‌‌های طلا ۳۶درصد کاهش یافته‌است.این موضوع با توجه به اینکه قیمت طلا دوباره از دروازه ۲هزار دلار گذشته و بعد نزولی آرام را تجربه کرده، یک رابطه مستقیم دارد؛ هرچه اکتشاف کمتر، قیمت بالاتر. با وجود بحران ژئوپلیتیکی و ضعف در تقاضا برای فلزات پایه موردنیاز باتری نیز بعید نیست که سهم طلا از کل بودجه‌اکتشاف فلزات معدنی در سال۲۰۲۳ از مرز ۵۰درصد بگذرد که به‌معنای بی‌‌‌‌‌‌توجهی جهان به موج تغییرات اقلیمی است که نیاز به تحرکات فوری برای کنترل دارد. جالب اینکه داده‌های اس‌اندپی گلوبال نشان می‌دهد کل بودجه اکتشاف فلزات پایه همچنان در محدوده ۳۳درصد از کل بودجه‌سالانه رسیده‌است که خبر از آینده عرضه خاک‌‌‌‌‌‌های کمیاب می‌دهد. در بین سرمایه‌های تزریق‌شده به بخش اکتشاف فلزات اساسی، مس با افزایشی ۳۲۷میلیون دلاری در هزینه‌های اکتشاف، در زمره معدود فلزاتی است که هم در مرکز انتقال انرژی قرار دارد و هم مورد‌توجه معدن‌کاران است. دیگر فلز مهم برای گذار نیکل است که جهش قابل‌توجهی به میزان ۱۱۷میلیون دلار را در هزینه‌های اکتشافی تجربه‌کرده و به کشف ذخایر جدید نیکل کمک کرده‌است. بخش عمده‌ای از بودجه‌اکتشاف نیکل به آمریکای‌شمالی اختصاص مییابد. همزمان بودجه‌اکتشاف آهن برای ساخت آلیاژ فولاد ضد‌زنگ اکنون به ۳۰۰میلیون دلار نزدیک شده‌است.
کوین مورفی، مدیر تحقیقات فلزات و معدن S&P Global Commodity Insights می‌گوید: «باید به سال۲۰۰۷-۲۰۰۶ برگردید تا فضایی را بیابید که در آن فلزات پایه جمعی بیشتر از طلا برای اکتشاف پول جذب کردند. فضا برای اکتشافات فلزاتی مثل مس یا نیکل بهبود یافته اما هنوز با نقطه ایده‌آل فاصله زیاد است. بودجه‌اکتشاف مس در سال۲۰۲۳ کمتر از یک‌چهارم کل هزینه‌های اکتشاف معدن است و به‌رغم افزایش دو رقمی نسبت به سال۲۰۲۲ و عبور از سطح ۳.۱۲میلیارد دلار که عمدتا ناشی از فعالیت معدنچیان بزرگ است، اما با هدف جهانی فاصله دارد. مورفی البته با امیدواری می‌گوید که بودجه‌اکتشاف مس در گذشته نسبت به اکتشاف در سایر فلزات عقب‌تر بود، اما امسال بودجه‌افزایش یافته که خبر خوبی است، هرچند رشد تزریق منابع مالی به اکتشاف مس نتوانسته به افزایش ذخایر مس در مقایسه با سال۲۰۲۲ رونق بیشتری ببخشد.همزمان با این وضعیت، ردگیری آمارهای جهانی حاکی از این موضوع است که بودجه‌‌‌‌‌‌های اکتشاف نیکل با رشد حدودا ۵۰درصدی به ۷۳۲میلیون دلار رسیده که عمدتا با هدف تکمیل کشف ذخایر و افزایش عمر معادن انجام شده‌است.
جهان اگر می‌خواهد تغییرات اقلیمی را مهار کند، باید بیش از هر چیز دیگری بر توسعه بخش معدن به‌ویژه در حوزه فلزات خاکی و کمیاب یا فلزات اساسی و پایه نظیر مس متمرکز شده و برای آن سرمایه‌گذاری کند. بدون این مهم اما تحقق اهداف تعهد شده در پیمان پاریس ممکن نبوده و جهان را از مشارکت در پروژه گذار انرژی ناامید خواهدکرد.
