ورود دیرهنگام به کشف و استخراج عناصر نادر خاکی چگونه جبران می‌شود؟
استحصال «لیتیوم» با همکاری‌های بین‌المللی
در اسفند‌ماه ۱۴۰۱ بود که وزارت صمت از کشف لیتیوم برای اولین‌بار در کشور خبر داد. گفته شد که کشور در دو سال آینده قادر به استخراج لیتیوم از ذخایر لیتیوم جدید کشف شده که مساحتی بالغ بر حدود ۱۱ کیلومتر مربع در دشت قهاوند واقع در ۵۰ کیلومتری شرق از مرکز استان همدان را در بر‌می‌گیرد، خواهد بود اما این موضوع چندان عملیاتی نشد.
با توجه به رشد روزافزون تقاضای لیتیوم در سطح جهان، این کشف چشم‌انداز امیدوار‌کننده‌ای را برای اقتصاد ایران که مدت‌هاست تحت فشار تحریم‌های غرب و آمریکا رنج می‌برد، داشت.
این کشف همچنین نقطه عطفی در رقابت ژئوپلیتیکی برای تامین امنیت زنجیره تامین لیتیوم بود. حجم لیتیوم کشف شده در ایران ۵/۸میلیون تن تخمین زده شد اما کمی بعد مشخص شد که میزان قطعی ذخیره لیتیوم در مقایسه با کشورهای دارای معادن لیتیوم عدد ناچیزی است چرا‌که در غنی‌ترین کانسنگ‌های لیتیوم، میزان لیتیوم خالص حدود ۳درصد بود.
در ادامه با اینکه ایران از جمله کشورهایی است که از عناصر نادر خاکی بهره‌مند است ولی در این مورد نتوانسته موفق عمل کند و جایگاهی در جهان به دست آورد. مساله این است که برای بهره‌برداری از عناصر نادر خاکی از تکنولوژی لازم بهره‌مند نیستیم. در نتیجه به خاطر اینکه تکنولوژی برای فرآوری عناصر نادر خاکی در کشور وجود ندارد، هیچ معدنکاری میل چندانی برای فعالیت در این حوزه از خود نشان نمی‌دهد.
ضمن اینکه استحصال عناصر نادر خاکی در مقایسه با عناصری مثل مس، سرب و روی و آهن دشوارتر است؛ درنتیجه کشورهای در حال توسعه‌ای مثل ایران کمتر سمتش می‌روند. به این ترتیب عدم حمایت مالی و ضعف تکنولوژی باعث شده که در کشور ما روی عناصر نادر خاکی با وجود اهمیتش کار خاصی صورت نگیرد و در بخش اکتشاف و استخراج این ماده معدنی راه زیادی تا بهره‌وری داشته باشیم.
کاربرد اصلی این عناصر شامل صنعت هسته‌ای، انرژی‌های سبز، باتری‌های هیبریدی نیکلی با قابلیت شارژ دوباره همچنین خودروهای الکتریکی و هیبریدی، لپ‌تاپ‌های کامپیوتری، دوربین‌های دیجیتالی و فیبرهای نوری است. با اینکه این عنصر بسیار ارزشمند و استراتژیک است و استحصال آن می‌تواند به توانمندی کشورهایی مثل ایران کمک کرده و جلوی واردات برخی محصولات اساسی را بگیرد ضمن اینکه باعث شود ما در صنایع هایتک، هوافضا، الکترونیک حرفی برای گفتن داشته باشیم اما به دلیل اینکه دستگاه‌های فرآوری در ایران وجود ندارد، برخی باور دارند که باید در اختیار سایر کشورها قرار داده شود تا مورد فرآوری قرار بگیرد.
درواقع اگر این ماده معدنی استخراج شود باید به کشورهای دیگر ارسال شود تا فرآوری در آنجا صورت پذیرد که البته هزینه هنگفتی می‌خواهد، برای همین معدنکاران اصلا روی موارد اینچنینی کار نمی‌کنند اما برخی دیگر باور دارند که این مساله اصلا برای معدنکاران مقرون به صرفه نیست و بهترین راهکار این است که دولت تکنولوژی فرآوری را وارد کند تا این مواد معدنی ارزشمند به صورت خام از کشور خارج نشوند.
با این حال، کارشناسان باور دارند که ما دیر به حوزه اکتشافات معادن عناصر نادرخاکی و فلزات استراتژیک وارد شده‌ایم و در این زمینه از سایر کشورها عقب هستیم اما باوجود عقب‌ماندگی در اکتشاف معادن جدید، ایران دارای پتانسیل بالایی در حوزه بازیافت عناصر نادرخاکی از باطله‌های معدنی است که باید برای آن فکری کرد و راهکاری که کارشناسان برای آن در نظر می‌گیرند توسعه همکاری‌های بین‌المللی است.
جایگاه اکتشاف معادن عناصر نادر خاکی
در حال حاضر شاهد افزایش قابل‌توجهی در اکتشافات معادن عناصر نادر خاکی و فلزات استراتژیک نسبت به پنج سال گذشته هستیم به طوری که در سطح کشور بیش از ۱۰۰ معدن فعال در زمینه عناصر نادر خاکی، فلزات استراتژیک مانند پلاتین و غیرفلزی‌ها مثل لیتیوم فعالیت دارند. امروزه فلز لیتیوم به عنوان یک فلز کمیاب و به دلیل کاربرد فراوانی که دارد به عنوان یکی از مهم‌ترین فلزات در دنیا شناخته می‌شود به طوری که طبق پیش‌بینی‌های آژانس بین‌المللی انرژی IEA، تقاضای جهانی برای لیتیوم تا سال ۲۰۴۰ میلادی بیش از ۴۰ برابر خواهد شد.
در عصر امروز که شاهد پیشرفت و تغییرات تکنولوژی هستیم، استفاده از فلز لیتیوم در مواردی همچون تولید باتری‌های خودرو بر پایه لیتیوم، پهبادها، بدنه هواپیما، سیستم‌های ذخیره‌سازی برق خانگی، خودروهای برقی، ساخت شیشه و سرامیک، پزشکی، داروسازی و گوشی همراه می‌تواند بسیار کارآمد و مفید باشد.
در کشورهای آمریکای جنوبی، بولیوی، آرژانتین و شیلی بیشترین ذخایر این فلز سفید و ارزشمند وجود دارد؛ در ایران نیز معادن کوچکی از لیتیوم کشف شده است که کار تخصصی روی آنها صورت نگرفته و این اکتشافات در حدی نیست که بتوان به عنوان منبع ذخیره لیتیوم روی آنها حساب کرد.
چند سال پیش در کشورمان خبر کشف ذخیره ۸ و نیم‌میلیون تن لیتیوم خالص در استان همدان رسانه‌ای شد که مشخص شد یک اشتباه محاسباتی بوده و در واقع حجم ذخیره معدن ۸ ونیم‌میلیون تن کانسنگ برآورده شده است که در این صورت میزان قطعی ذخیره لیتیوم در مقایسه با کشورهای دارای معادن لیتیوم عدد ناچیزی است چرا‌که در غنی‌ترین کانسنگ‌های لیتیوم که تاکنون کشف شده، میزان لیتیوم خالص حدود ۳درصد است. دیر کرده‌ایم
در همین رابطه، محمدتقی رادمان، رییس اسبق کارگروه معدن ریاست‌جمهوری اظهار داشت: متاسفانه دیر به حوزه اکتشافات معادن عناصر نادرخاکی و فلزات استراتژیک وارد شدیم و در این زمینه از سایر کشورها عقب هستیم.
رییس اسبق کارگروه معدن ریاست‌جمهوری افزود: باوجود عقب‌ماندگی در اکتشاف معادن جدید، ایران دارای پتانسیل بالایی در حوزه بازیافت عناصر نادرخاکی از باطله‌های معدنی است. وی ادامه داد: در باطله‌های معادن بزرگ کشور، نزدیک به یک‌میلیارد تن مواد زائد معدنی وجود دارد که سرشار از فلزات خاصی مانند لیتیوم، پلاتین و استرانسیوم هستند؛ این عناصر که طرفداران زیادی دارد، در فنون پیشرفته‌ای همچون صنایع موشکی و خودروسازی از اهمیت و کاربرد فراوانی برخوردار هستند.رادمان ادامه داد: سطح علمی مکتشفان در کشور نسبت به چند سال گذشته بهبود یافته چرا‌که در برخی استان‌ها، تعداد زمین‌شناسان دارای مدرک دکتری که به طور تخصصی در حوزه اکتشافات معدنی فعالیت می‌کنند، سه تا چهار‌برابر شده و افزایش تعداد متخصصان، به طور مستقیم بر رشد اکتشافات معدنی در کشور تاثیرگذار بوده است.
وی تاکید کرد: در حال حاضر شاهد افزایش قابل‌توجهی در اکتشافات معادن عناصر نادرخاکی و فلزات استراتژیک نسبت به پنج سال گذشته هستیم؛ به طوری که احتمال می‌رود در سطح کشور بیش از ۱۰۰ معدن فعال در زمینه عناصر نادرخاکی، فلزات استراتژیک مانند پلاتین و غیرفلزی‌ها مثل لیتیوم فعالیت داشته باشد.
رادمان با اشاره به تغییر نحوه عملکرد مکتشفان نسبت به قبل گفت: در گذشته نمونه‌ها پس از جمع‌آوری به آزمایشگاه ارسال می‌شدند اما اکنون اکتشافگران با دقت بیشتری عمل کرده و قبل از هرگونه اقدام، با استفاده از نقطه‌زنی، مطالعات جامع و دقیقی روی مناطق مورد نظر انجام می‌دهند و درنهایت محدوده‌های دارای امکان‌سنجی بالاتر را شناسایی و اقدام به اکتشاف مستقیم در آن مناطق می‌کنند.
به گفته کارشناسان و طبق آمار‌ها می‌توان گفت افغانستان به عنوان کشور همسایه، سهم بزرگی در ذخایر معدنی در جهان از جمله لیتیوم ایفا می‌کند اما باوجود تنش‌های سیاسی و اوضاع نابسامان اقتصادی، این کشور نتوانسته به خوبی از معادن خود استفاده کند.رییس اسبق کارگروه معدن ریاست‌جمهوری توضیح داد: بعد از تحولات سیاسی و روی کار آمدن طالبان در افغانستان؛ به نسبت تلاش‌های زیادی که انجام شد اما تبادلات و قرارداد‌های معدنی صورت نگرفت؛ هرچند بخش خصوصی و دولتی در غوریان و هرات افغانستان حضور دارند اما توقعات ما بیش از این بود.وی بیان کرد: سازوکار‌های تجاری و اقتصادی افغانستان همانند کشورهای توسعه‌یافته در چارچوب خاصی نیست و به لحاظ قراردادی نمی‌توانند تضامین مناسب را به تعهداتشان بدهند؛ از طرفی دیگر به دلیل ریسک سرمایه‌گذاری بالا، نمی‌توان به راحتی در معادن افغانستان سرمایه‌گذاری و فعالیت کرد.این فعال معدنی افزود: با سیاستگذاری‌های جدید در حوزه معدن، نگاه به کشورهای منطقه که در دولت سیزدهم آغاز شده بود باید ادامه‌دار باشد و امیدواریم بتوانیم روابط تجاری خود را با کشورهایی مثل افغانستان در حوزه معدن افزایش دهیم.رادمان گفت: متاسفانه توقع ما در دولت سیزدهم به سرانجام نرسید و می‌توان گفت تنها ۳۰درصد از آن موفق شده است اما امیدواریم در دولت جدید ارتباطات با کشورهای غنی معدنی همچون افغانستان، ازبکستان و عراق که دارای منابع بکر و دست نخورده‌ای است، ادامه‌دار باشد.
