ایران با دارا بودن حدود ۶۸ نوع ماده معدنی (غیرنفتی)، ۳۷ بیلیون تن ذخایر کشف‌شده و ۵۷ بیلیون تن ذخایر بالقوه، در میان ۱۵ قدرت معدنی جهان، موقعیت منحصربه‌فردی دارد و یکی از کشورهای غنی از حیث دارایی‌های معدنی به‌حساب می‌آید. طی ادوار گذشته، مسئولان وقت به‌منظور ساماندهی و بهره‌برداری هر چه‌بهتر از این ذخایر ملی، تدریس رشته معدن و زمین‌شناسی را از ۸۰ سال پیش آغاز کردند و تاکنون نیز ده‌ها هزار نفر مهندس و تکنسین در رشته‌های معدن، متالورژی و کارشناس زمین‌شناسی در دانشگاه‌های داخل و خارج به تحصیل پرداخته و در این حوزه مشغول به فعالیت شده‌اند.
در همین راستا و به‌منظور اجرایی شدن سیاست‌های کلی ابلاغی نظام در اسفندماه سال ۱۳۷۹ نیز سیاست‌گذاری‌ و اطلاع‌‌رسانی‌ جامع‌ و هماهنگ‌ در علوم‌ و فنون‌ زمین، تقویت‌ خلاقیت‌ و ابتکار و دستیابی‌ به‌ فناوری‌های‌ نوین‌ و ارتقای سطح‌ آموزش‌، تربیت‌ نیروی‌ انسانی‌ و تعمیق‌ پژوهش‌، ارتقای سهم‌ معدن‌ و صنایع‌ معدنی‌ در تولید ناخالص‌ ملی‌ و همچنین استفاده‌ از موقعیت‌ ویژه‌ زمین‌شناسی‌ و گسترش‌ همکاری‌های‌ بین‌المللی‌ مجدد در دستور کار قرار گرفت و طی آن، سازمانی دولتی با عنوان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو)، به‌عنوان بازوی اجرایی وزارت صنایع و معادن تأسیس شد که اکنون ساماندهی وضعیت نابسامان معادن کشور را بر عهده‌ دارد.درحال‌حاضر این سازمان که مدیریت بیش از ۹۱ پهنه معدنی به مساحت ۵۳۵ هزار کیلومترمربع را در اختیار دارد، به‌تازگی اعلام داشته که با توجه به کاهش ذخایر سطحی معادن ایران مانند چادرملو، گل گهر، چغارت و… ضرورت دارد تا اکتشافات عمیق در دستور کار قرار گیرد. هرچند هم‌اکنون حفاری عمیق معادن کشور به یکی از اولویت‌های اصلی معدن کاران تبدیل‌شده، اما متأسفانه وجود مشکلات بی‌شمار ازجمله کمبود یا فرسودگی ماشین‌آلات در بخش اکتشافات به‌ویژه دستگاه‌های حفاری، فعالان این حوزه را با معضلات جدی رو‌به‌رو کرده است. انجام اکتشافات عمقی با توجه به نوع ذخایر و کانسارهای موجود در آن معدن صورت می‌گیرد. به‌عنوان‌مثال در برخی نقاط که رخنمون دارد می‌توانیم ذخایر معدنی را در سطح زمین مشاهده کنیم اما در محل‌هایی رخنمون وجود نداشته و بعضی از کانسارها پنهان است بعد از شناسایی ذخایر سطحی لازم است تا عملیات ژئوفیزیک نیز انجام شود چراکه به‌دست آوردن داده‌ها و مشخص کردن نقاط برای حفریات از عمق می‌تواند اطلاعات دقیقی از آن محدوده معدنی به ما بدهد.ازجمله مسائلی که در بحث اکتشافات بررسی می‌شود اکتشافات در سطح عمق است. ورود به این بخش نیازمند مطالعات و تدوین برنامه‌های بلندمدت است ضمن اینکه به‌منظور انجام آن می‌بایست نوع ذخایر معدنی و اقتصادی بودن آن را نیز در نظر گرفت. در همین ارتباط گفت‌وگویی با ذبیح‌الله اعظمی ساردویی، نماینده مجلس یازدهم و بهرام شاه ویسی کارشناس اکتشاف ترتیب داده‌ایم که در ادامه خواهید خواند.
دولت موظف به شناسایی و اکتشاف است
ذبیح‌الله اعظمی ساردویی نماینده جیرفت و عنبرآباد در مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با «روزگار معدن» در مورد موضوع یادشده اظهار کرد: از ۱۱ هزار پروانه بهره‌برداری معادن حدود ۷ درصد از مساحت کشور اکتشافات انجام‌شده است و در سطح بسیار کمی از مساحت کشور اکتشاف عمیق شده که نشان‌دهنده نبود موفقیت در حوزه اکتشافات است. عمق اکتشافی در کشور حدود ۱۰ متر است و اکتشاف به‌طور کل سطحی بوده و اکتشافات عمقی انجام‌نشده است. درصورتی‌که در کشورهای پیشرفته و توسعه‌یافته صنعتی حدود ۸۰ تا ۱۰۰ متر عمق اکتشافی است. طبق قانون، دولت موظف به شناسایی و اکتشاف است تا ریسک سرمایه‌گذاری کاهش یابد و در اختیار بخش خصوصی قرار دهد.نماینده مجلس یازدهم اظهار کرد: بر اساس توافقنامه سه‌جانبه میان وزارت صمت، سازمان ایمیدرو و سازمان زمین‌شناسی که در سال ۱۴۰۰ به امضاء رسید، مسئولیت اکتشافات بر عهده سازمان زمین‌شناسی و سازمان ایمیدرو قرار گرفت که این اطلاعات در اختیار بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری قرار می‌گیرد. یکی از راهکارهای توسعه فعالیت‌های اکتشافی استفاده از فنّاوری جدید و استانداردهای بین‌المللی است که در بخش خصوصی کار اکتشافی علمی و اصولی انجام نمی‌گیرد. کشورهای اروپایی مجهز به فنّاوری جدید و علم نوین اکتشافی هستند که یکی از کاربردی‌ترین وسیله اکتشافی ژئوفیزیک هوابرد است.اعظمی ساردویی در ادامه بیان کرد: در جهان اکتشافات قابل‌توجهی از سال ۲۰۰۸ به بعد به ثبت رسیده است که حدود ۸۴۶ ذخیره شناسایی‌شده و پیش‌بینی می‌شود حدود ۲۱۳ ذخیره در مراحل اکتشاف باشد که هنوز گزارش نشده است بر اساس این داده‌ها که در یک دهه اخیر ارائه‌شده، نشان می‌دهد این ذخایر در سطح دنیا کشف‌شده است. البته قابل‌توجه است که هیچ ذخیره قابل‌توجهی در خاورمیانه در یک دهه اخیر در رتبه‌های حتی ۲ و ۳ کشف نیز گزارش نشده است.وی در مورد جایگاه ایران در حوزه اکتشاف افزود: در مقایسه با کشورهای پیشرفته و وسعت و ظرفیتی که کشور دارد تعداد شرکت‌های اکتشافی و خدمات اکتشافی بسیار کم بوده و ماشین‌آلات و تجهیزات ما در بخش اکتشاف فرسوده است و نیازمند تجهیز و به‌روزرسانی ماشین‌آلات هستیم.نماینده جیرفت و عنبرآباد در مجلس یازدهم در پایان اظهار کرد: برای توسعه اکتشافات با تقویت سیستم آموزشی و تهیه دستورالعملی شرکت‌هایی که ازنظر امکانات و ماشین‌آلات به‌روز، ضعیف هستند با ارائه تسهیلات به شرکت‌های اکتشافی، تقویت و تأمین مالی خارجی پروژه‌های اکتشافی، باید از آن‌ها حمایت کرد.رخنمون بودن سطح زمین در عملیات اکتشافیبهرام شاه‌ویسی درباره اکتشافات معدنی در کشور به «روزگار معدن» گفت: با توجه به اینکه بیشتر قسمت‌های ایران رخنمون است و ما بخش‌های پوشیده‌ی کمی داریم (غیر از کویرها) ازاین‌رو عملیات اکتشافی ما با کشورهایی که رخنمون‌های زیادی نداشته و عمده سرزمینشان پوشیده هستند، متفاوت است. بنابر آخرین آمار منتشره از سوی وزارت صمت، میزان اکتشافات ۷ درصد سطح کشور و به عقیده بخش خصوصی بین ۳ تا ۵ درصد متغیر است.وی درباره اکتشافات عمقی معادن افزود: در اجرای یک طرح اکتشافی پس از انجام مطالعات سطحی و تلفیق اطلاعات و تفسیر نتایج مطالعات سطحی به گام بعدی یعنی مطالعات اکتشاف عمقی می‌رسیم که در این بخش نیز مسائلی همچون جانمایی و استفاده از کلیه داده‌های مطالعات سطحی بررسی می‌شود که در صورت نهایی شدن انجام عملیات اکتشافی و تعیین ذخیره و بلوک‌بندی ماده معدنی، استخراج از آن معدن صورت می‌گیرد.
اکتشافات عمقی با توجه به نوع ذخایر معدنی
کارشناس پیشین اکتشاف وزارت صمت درباره انجام اکتشافات عمقی گفت: انجام اکتشافات عمقی با توجه به نوع ذخایر و کانسارهای موجود در آن معدن صورت می‌گیرد. به‌عنوان‌مثال در برخی نقاط که رخنمون دارد می‌توانیم ذخایر معدنی را در سطح زمین مشاهده کنیم اما در محل‌هایی رخنمون وجود نداشته و بعضی از کانسارها پنهان است بعد از شناسایی ذخایر سطحی لازم است تا عملیات ژئوفیزیک نیز انجام شود چراکه به‌دست آوردن داده‌ها و مشخص کردن نقاط برای حفریات از عمق می‌تواند اطلاعات دقیقی از آن محدوده معدنی به ما بدهد.شاه‌ ویسی درباره تفاوت در اکتشافات عمقی ما و دیگر کشورها تصریح کرد: دلیل عمده‌ای که کشورهایی مانند استرالیا و کانادا به عملیات اکتشافات عمقی وسیع دست می‌زنند و آمار بالایی نیز در این خصوص دارند به طبیعت زمین‌شناسی و رخنمون آن‌ها برمی‌گردد. این کشورها با توجه به این‌که قسمت‌هایی از سطح سرزمین رخنمون نداشته نیازمند آن هستند تا برای رسیدن به منابع معدنی عملیات اکتشافی عمقی فراوانی انجام دهند اما در کشور ما منابع معدنی در سطح معقولی از سطح زمین قرار دارد.وی خاطرنشان کرد: اینکه برخی از رسیدن به عمق هزار متری برای اکتشاف ذخایر معادن سنگ‌آهن صحبت به میان می‌آورند هیچ‌گونه مبنایی ندارد چراکه ازجمله مهم‌ترین بحث‌هایی که در استخراج ماده معدنی از اهمیت برخوردار است بحث اقتصادی بودن آن کانسار و باطله‌های حاصل از استخراج است که باید توجیه‌پذیر باشد ضمن اینکه مسئله‌ای چون به اتمام رسیدن کانسار نیز موردتوجه قرار گیرد.
دو مسئله مهم در اکتشافات عمقی
این کارشناس معدن اظهار کرد: در اکتشافات عمقی دو مسئله موردتوجه قرار می‌گیرد یک اینکه به دلیل اتمام ذخایر سطحی در معادن به سمت اکتشافات و استخراج عمقی باید حرکت کرد و دوم اینکه ذخیره معدنی باارزش بالاتر در اعماق وجود داشته باشد که به آن سمت حرکت کنیم به‌عنوان‌مثال هم‌اکنون در معدن مس قلعه‌زری از عمق ۴۰۰ متری عملیات استخراج صورت می‌گیرد یا در معدن منگنز ونارش در عمق بالای ۴۰۰ متر منگنز استخراج می‌شود و این عناصر به دلیل اینکه از ارزش‌افزوده بالاتری برخوردارند و صرفه اقتصادی دارند از اعماق استخراج می‌شوند.
استفاده از فناوری‌های روز دنیا
شاه‌ویسی درباره استفاده از فناوری‌های روز در استخراج عمقی عنوان کرد: به‌منظور برداشت از منابع معدنی نیاز است تا از علم و دستگاه‌های به‌روز استفاده شود که در این زمینه ما خیلی پیشرفته نیستیم و عمده دستگاه‌های حفاری ما وارداتی است. اخیراً نیز عنوان‌شده که دستگاه‌های حفاری در کشور ساخته می‌شود. هرچند که ما در تأمین دستگاه‌های حفاری نیز مشکلی نداریم و کمیته‌های حفاری غیرنفتی ما در صورت نیاز دستگاه‌های موردنیاز را تأمین کرده و محدودیتی از این بابت ندارند.وی درباره آینده‌نگری در اکتشافات عمیق تصریح کرد: این موضوع همواره باید از طرف مسئولان و مجریان بخش معدن مورد پرسش قرار بگیرد که آیا اکتشافات ما در سطح تکمیل‌شده است که ما بخواهیم به سمت اکتشافات بسیار عمیق حرکت کنیم؟ آیا به‌صرف اینکه دنیا به اکتشافات عمیق رسیده و ما در این زمینه کاستی داریم باید به این‌سو حرکت کنیم؟ مسئله که امروز با آن مواجه هستیم نداشتن برنامه مدون و چشم‌انداز درزمینه پهنه‌بندی‌ها و اکتشافات است که تعریف درستی از آن موجود نیست که بتوانیم سال‌به‌سال میزان اکتشافات از سطح را به عمق ببریم و آن را پیگیری کنیم. به‌عنوان‌مثال درحال‌حاضر نیاز است تا طرحی را که سازمان زمین‌شناسی از ۱۵ سال گذشته تا الآن در زمینه تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی بزرگ‌مقیاس داشت را با روش‌های سیستماتیک و عملی به طور کامل تهیه و اجرایی کنیم تا سطح اکتشافی به‌طور دقیق و کامل شناسایی شود.
اهمیت استراتژی در بخش اکتشافات
وی ادامه داد: یکی از بخش‌هایی که در اکتشافات باید به آن توجه داشت داشتن استراتژی و ارائه گزارش عملکرد آن استراتژی است. به‌عنوان‌مثال ۱۵ سال پیش از استراتژی معدن رونمایی شد و هنوز مرجع، مدیر و یا مسئولی در این خصوص به ارائه گزارش این استراتژی و عملکرد آن نپرداخته است و یا در تدوین نقشه راه معدن که از سال ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۰ ترسیم‌شده است، مسئولان باید گزارش و عملکردی از پیشرفت آن ارائه دهند ضمن اینکه به‌منظور برنامه‌ریزی و آینده‌نگری برای حرکت به سمت اکتشافات عمقی، باید مراحل اولیه و بنیادی نقشه راه انجام گیرد.
شاه‌ویسی درباره ورود بخش خصوصی به اکتشافات عمیق بیان کرد: متأسفانه در کشور ما بخش خصوصی بنا به دلایلی کوچک نگاه داشته شده است و با توجه به اینکه از توانمندی‌های بالایی در زمینه ورود به کارهای بزرگ برخوردار است آن‌چنان بهایی به آن داده نشده است و با توجه به عدم ثبات، تغییرات مدیریتی فراوان، بخش‌نامه‌های خلق‌الساعه‌ و عدم اعتماد به بازار این بخش خیلی نمی‌تواند ورود پیدا کند.
وی در پایان گفت: ما به توانمندی‌های بخش خصوصی در استفاده آن‌ها در بالاترین سطح علمی و فناوری روز در اکتشافات عمیق اعتماد داریم و درصورتی‌که زمینه‌سازی درست اقتصادی انجام شود می‌توان از ظرفیت‌های بخش خصوصی نیز استفاده کرد چراکه درگذشته نیز این بخش با انجام سرمایه‌گذاری توانسته به‌خوبی از عهده عملیات اجرایی بزرگ برآید.
کلام آخر
جای امیدواری است که اخیراً به همت برخی از مسئولان، سامانه الکترونیکی بخش معدن، با تأخیری قابل‌تأمل، فعال‌شده که همین موضوع، می‌تواند سرآغاز کاهش رانت، افزایش خدمات و بهره‌وری و درنهایت، تحولی اساسی در حوزه معدن باشد. به گفته برخی از کارشناسان، درحال‌حاضر حدود ۳۰ درصد اکتشافات سیستماتیک در کشورمان صورت گرفته که بخش اعظم این اکتشافات به منابع سطحی مربوط می‌شوند.
شاید دیگر زمان آن فرارسیده باشد که برای رفع این معضل، اقدامات لازم برای حضور سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی بخش خصوصی، جست‌وجوی بازارهای جدید، بهره‌مندی از شقوق حمل‌ونقل ریلی، تغییر ساختارها و تقویت جدی سازمان زمین‌شناسی برای انجام اکتشافات جدید در کل پهنه معدنی کشور صورت پذیرد.
به‌هرحال عدم توجه به ضروریات لازم در بخش معادن و نبود اهتمام کافی جهت رفع موانع آن، نه‌تنها باعث فرصت سوزی اقتصادی برای کشورمان می‌شود، بلکه معدن کاران را به دلیل فرسودگی ابزارآلات، فنّاوری‌های قدیمی، ضعف مدیریت بالادست و تلاطم نابهنگام بازار با یاس و ناامیدی مواجه خواهد ساخت که حاصل آن، چیزی جز افول و رکود در اکتشاف و بهره‌برداری از این نعمت خدادادی و اثر مهم آن در اقتصاد کلان کشور نخواهد بود‍