معادن درگیر قوانین دست و پاگیر
با اینکه ایران ۷ درصد از ذخایر معدنی جهان را در خود جای داده است، اما امروزه اکتشاف به حلقه مفقوده بخش معدن کشور تبدیل شده است. در کشور ما هنوز ذخایر اکتشاف‌نشده زیاد و محدوده‌های ثبت‌شده‌ای وجود دارند که به دلایل مختلفی از ادامه کار باز مانده‌اند. عدم سرمایه‌گذاری مناسب، ضعف در دانش زمین‌شناسی، ضعف قوانین، کمبود بودجه، اطلاعات و عدم به‌کارگیری از روش‌های نوین از جمله دلایل ضعف اکتشافی کشور محسوب می‌شود.
کارشناسان باور دارند که علی‌رغم افزایش فعالیت‌های اکتشافی در طول سال‌های گذشته، ما به طور قابل توجهی نیازمند توسعه اکتشافات در کشور هستیم. بررسی‌ها نشان می‌دهد در حال حاضر متوسط عمق اکتشاف در کشور کمتر از شش متر است و این در حالی است که عمق اکتشاف در کشورهای پیشرو در عرصه معدنکاری به بیش از ۴۰۰ متر می‌رسد.در بخش عمده‌ای از مساحت کشور اکتشاف با ژئوفیزیک هوایی انجام نشده و درنهایت نمی‌دانیم در زمین چه می‌گذرد! به این ترتیب با اینکه ما یک درصد مساحت جهان را در اختیار داریم، اما در عمل یک درصد ذخایر جهان را داریم و نتوانسته‌ایم سهم بیشتری داشته باشیم. این مهم را می‌توان به بودجه سازمان زمین‌شناسی به‌عنوان سازمان متولی مطالعات اولیه اکتشاف در کشور ربط داد.آنقدر این بودجه کم بوده که قابل قیاس با سایر کشورهای معدنی جهان نیست. به این ترتیب مطرح می‌شود که با نگرش فعلی نسبت به بخش معدن نمی‌توان از نعمت‌های خدادادی کشور استفاده کرد.این در حالی است که سازمان‌های دولتی نیز همچون ایمیدرو در بخش اکتشاف چندان موفق عمل نکرده‌اند. به طور مثال نزدیک به ۸ سال است که پهنه‌های زیادی تعریف شده که خیلی از آنها دست ایمیدرو
بوده، اما هیچ معدنی به جز چند موردی که شناخته شده‌اند، ایجاد نشده است.این پهنه‌ها سال‌های سال تحت انقیاد ایمیدرو و شرکت‌های وابسته بوده و بعد از مدتی آن را به بخش خصوصی و خصولتی‌ها تحویل داده‌اند، اما هیچ معدنی به شکل درستی از آن در نیامده است. به این ترتیب علی‌رغم وجود پتانسیل‌های معدنی در ایران، ذخایر قطعی معدنی ایران پایین است. به همین دلیل، اقتصاد کشور همگام با آنچه از توان بخش معدن مورد انتظاراست، رشد نکرده است.
در حالی که این بخش می‌تواند با تکمیل زنجیره ارزش معدن و صنایع معدنی ضمن اشتغالزایی، محصولات صنایع معدنی با ارزش افزوده بالاتری را نیز تولید کند، اما هنوز نرخ اکتشاف در کشور ما نسبت به کشورهای درجه دوم معدنی پایین‌تر است.متاسفانه ایران در مقایسه با قزاقستان، مغولستان، عربستان در عرصه اکتشاف در مرتبه پایین‌تری قرار دارد. کارشناسان در بررسی این مشکل به ضعف راهبردهای اساسی سیاست داخلی و خارجی کشور اشاره دارند که باعث شده ما در بخش‌های معدنی و اکتشافی عملکرد ضعیف‌تری داشته باشیم.
همچنین برخی بررسی‌ها نشان می‌دهد به دلیل عدم مشخص بودن متولی مراحل مختلف اکتشافات معدنی در ایران، این بخش مغفول مانده و پیشنهاد می‌شود جهت رفع مشکلات این بخش و توسعه آن، همگام با تفکیک شرح وظایف سازمان‌های توسعه‌ای، بخش خصوصی و سازمان‌های درگیر در اکتشاف، زیربناهای لازم جهت سرمایه‌گذاری در بخش اکتشاف معادن ایجاد و قوانین مرتبط با سرمایه‌گذاری تدوین شود، زیرا با توجه به رشدی که طی سال‌های اخیر در بخش اکتشافات معدنی داشته‌ایم، هنوز از کشورهای همسایه در مرتبه پایین‌تری قرار داریم و نتوانسته‌ایم موفقیت‌های خوبی در این راستا کسب کنیم.
رشد اکتشافات معدنی ایران به درجه مطلوبی نرسیده است
پیمان افضل استاد دانشگاه درخصوص کشف مواد معدنی و مباحث اکتشافات زمین‌شناسی گفت: از دوره اول آقای خاتمی اکتشافات در بخش‌های معدنی به دلایل مختلفی رونق گرفت. همچنین با روی کار آمدن سازمان نظام مهندسی و روی کار آمدن مسوولان فنی بخش اکتشاف و استخراج شرایط در بخش اکتشافات معدنی ایران رونق بیشتری گرفت.
وی افزود: روی ضوابط کاری سازمان صمت سختگیری‌های بیشتری شد که این مساله باعث شد، معیارها و برنامه‌های درستی برای این بخش نگاشته شود. همین ضابطه‌مند شدن قوانین و برنامه‌ها تاثیر فراوانی بر رونق بخش اکتشاف داشت. افضل تصریح کرد: اکتشافات عمقی هم بیشتر در جریان کارها قرار گرفت و مثل سابق نبود که گواهی کشف و پروانه بهره‌برداری بدهند.
همچنین کارهایی که در یک برهه‌ای از زمان سازمان‌ها و ارگان‌هایی مانند سازمان زمین‌شناسی، شرکت ملی صنایع مس ایران انجام داده‌اند شرایط برای بخش اکتشافات بهتر شد. طوری که میزان حفاری در ایران خیلی بالا رفت. او تاکید کرد: سازمان انرژی اتمی در یک برهه‌ای به شدت بزرگ شد و روی اکتشافات کار کرد. بنابراین ما دیگر نمی‌توانیم مثل سابق به این قضیه نگاه کنیم.
این استاد دانشگاه اظهار کرد: پس از آن چندین کانسار بزرگ توسط بخش‌های دولتی و خصوصی پیدا شد که در حال حاضر به شدت روی آن فعالیت می‌کنند تا منابع معدنی عظیمی را شناسایی کنند.
وی عنوان کرد: گرچه هنوز اکتشافات مثل سابق نیست، ولی طی سال‌های گذشته رشد بهتری داشته است، اما هنوز نرخ اکتشافات نسبت به کشورهای درجه دوم معدنی پایین‌تر است. ایران در مقایسه با قزاقستان، مغولستان، عربستان و سایر کشورهای منطقه در بخش اکتشاف در مرتبه پایین‌تری قرار دارد که برای این موضوع باید راه‌حل‌های مناسبی در نظر گرفته شود تا به سطح کشورهای منطقه نزدیک شویم.
افضل خاطرنشان کرد: متاسفانه هنوز در بخش اکتشاف خیلی عقب هستیم و مشکل اساسی ما برمی‌گردد به راهبردهای اساسی سیاست داخلی و خارجی کشور که باعث شده ما در بخش‌های معدنی و اکتشافی عملکرد ضعیف‌تری داشته باشیم.
قوانین دست و پا گیر
احمد مشکانی استاد دانشگاه گفت: اکتشافات ذخایر و محدوده‌های اکتشافی از جمله عملیات تخصصی، بسیار پیچیده، متکی به تجربه بالا، دانش فنی، ریسک‌پذیری و علم روز است که در کشور ما برای بخش اکتشافات معدنی چالش‌های فراوانی وجود دارد.
وی خاطرنشان کرد: چالش‌های این بخش سبب شده عملکرد مناسبی را در این حوزه شاهد نباشیم، از جمله چالش‌هایی که می‌توان به آن اشاره کرد قوانین حاکم بر بخش اکتشافات معدنی است. زیرا عملیاتی که در این حوزه انجام می‌گیرد، بسیار پر‌ریسک و هزینه‌بر است. برای همین در تمام کشورهای معدنی تمهیداتی اندیشیده می‌شود تا انگیزه سرمایه‌گذاری در این بخش افزایش یابد، اما در ایران قوانین به شکلی است که سرمایه‌گذاری در بخش اکتشافات معدنی پرهزینه‌تر و سخت‌تر شده است.
مشکانی افزود: چالش دیگری که وجود دارد این است که قوانین موجود برای معدنکاری و اکتشافات معدنی بسیار سختگیرانه و غیر‌علمی است. در واقع معدنکاری با منابع طبیعی در تضاد نیست و باعث تخریب طبیعت نمی‌شود، ولی متاسفانه برخی‌ها، معدنکاری را در تضاد با طبیعت می‌دانند به همین دلیل قوانین پیچیده‌ای در مسیر راه اکتشافات معدنی قرار می‌گیرد.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: در ایران معادن زیادی در اقلیم‌ها و نواحی مختلفی وجود دارد که باید راهکارها و الگوهای مناسبی تنظیم شود تا معدنکاران در شرایط بهتری بتوانند کار کنند. یعنی تا حد امکان از ایجاد قوانین دست و پا گیر جلوگیری به عمل آید تا سرمایه‌گذاری در این بخش به انگیزه‌های بیشتری منجر شود.
مشکانی تاکید کرد: از مشکلات دیگر این است به محض ورود تیم اکتشافی بخش خصوصی و حتی دولتی، به عناوین مختلف از کارشان ممانعت می‌شود، طوری که حتی در برخی موارد ارائه اسناد و قوانین هم کارساز نیست و معارضان محلی چالش‌های عمده‌ای را در این راستا ایجاد می‌کنند.
به گفته وی، شاهد هستیم که در بخش اکتشافات معدنی تعداد کارشناسان خبره و کاربلد بسیار کم است و بیشتر مدرک‌گرایی ایجاد شده است. در حالی که بخش معدن و به خصوص اکتشافات معدنی بیش از هر چیزی به متخصص و نیروهای باتجربه نیاز دارد. بنابراین باید تربیت کارشناسان باتجربه و باسواد در بخش معادن و اکتشافات معدنی افزایش پیدا کند تا برخی از مشکلات و کاستی‌های این بخش حل و فصل شود.
بودجه ناچیز
تمامی نقاط کشور زمینه اکتشاف دارد و هیچ جای ایران را نمی‌شود خالی از استعداد معدنی دانست. به طور مثال کرمان جزو بااستعداد‌ترین استان‌هاست یا لرستان که بیشتر در سیطره غیر‌فلزی‌ها قرار گرفته است.
مساله این است که کسری بودجه و کمبود پول باعث شده ناچار شویم در حوزه‌های ضروری از جمله اکتشاف سرمایه‌گذاری لازم را انجام ندهیم و نتوانیم به اهداف مدنظر جهت رونق تولید و توسعه اقتصادی دست پیدا کنیم.
امروزه به دلیل ریسک بالا در بخش اکتشاف و طولانی بودن بازگشت سرمایه، سرمایه‌گذار اصولا علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری در حوزه معدن نیست، درنتیجه این مهم به رشد تولید ضربه می‌زند. این در حالی است که جذب سرمایه‌گذار مستلزم تدوین برنامه‌ها و استراتژی‌‌های مناسب، ایجاد شفافیت و در نظر گرفتن مشوق‌های ویژه برای سرمایه‌گذاری است که بتواند سرمایه‌گذار را به سرمایه‌گذاری تشویق کند. ضمن اینکه رونق تولید منوط به فراهم بودن فضای سیاسی آرام و بی‌‌تنش و همچنین رفع خلأهای قوانین است. در این بین تغییرات مداوم و خلق‌‌الساعه دستورالعمل‌‌های مربوطه، یکی از مسائلی است که فعالیت‌های بخش معدن را دچار نابسامانی و بی‌‌ثباتی کرده است.
همچنین نگاه سلیقه‌ای را در ارائه گزارشات معدنی شاهد هستیم. آنقدر نگاه سلیقه‌ای حاکم است که موضوع از استانی به استان دیگر تفاوت می‌کند، در حالی که در دنیا برای این مهم استانداردهای خاصی وجود دارد.
