سیانور، طلای غرق در خون و میراث سمی معادن ایران
نور کورکننده یک شمش طلا، نماد ثروت، قدرت و شکوه است. اما در پس این درخشش فریبنده، حقیقتی پنهان شده که کمتر کسی جرأت صحبت درباره آن را دارد؛ حقیقتی که در اعماق زمین و در سدهای باطله معادن طلا دفن شده است. این، داستان کیمیاگری مدرن ماست؛ داستانی از تبدیل سنگ‌های بی‌ارزش به طلا با استفاده از یکی از سمی‌ترین مواد شناخته‌شده برای بشر: سیانور.
صنعت معدن ایران، به عنوان یکی از پایه‌های اقتصاد کشور، در مسیر توسعه گام برمی‌دارد. معادن جدید طلا یکی پس از دیگری کشف و به بهره‌برداری می‌رسند. اما آیا ما در این مسیر پرشتاب، لحظه‌ای توقف کرده‌ایم تا بپرسیم بهای واقعی این توسعه چیست؟ آیا طلایی که با ریسک آلودگی دائمی آب و خاکمان استخراج می‌شود، ارزش درخشش را دارد؟ این مقاله، زنگ خطری است برای صنعتی که شاید روی یک بمب ساعتی شیمیایی نشسته باشد.
جادوی سیانور: ارزان، سریع، اما بی‌نهایت خطرناک
چرا سیانور؟ پاسخ در کارایی بی‌رحمانه آن نهفته است. فرآیند لیچینگ سیانوری، ستون فقرات صنعت مدرن استخراج طلاست. در این فرآیند، توده‌های عظیم سنگ معدن خرد شده و در حوضچه‌های بزرگی با محلول رقیق سدیم سیانید مرک (NaCN) شستشو داده می‌شوند. سیانور مانند یک آهنربای شیمیایی عمل کرده و ذرات میکروسکوپی طلا را از دل سنگ بیرون کشیده و در خود حل می‌کند.
4Au+8NaCN+O2+2H2O→4Na[Au(CN)2]+4NaOH
این فرمول، جادویی است که به شرکت‌های معدنی اجازه می‌دهد از هر تن سنگ معدن که شاید فقط چند گرم طلا داشته باشد، به سودهای کلان دست یابند. این روش ارزان، سریع و به‌شدت مؤثر است و همین سه ویژگی کافی است تا خطرات هولناک آن نادیده گرفته شود. اما این "جادو" یک روی تاریک و ترسناک نیز دارد.
سدهای باطله: بمب‌های ساعتی شیمیایی در قلب طبیعت
پس از استخراج طلا، چه بر سر میلیون‌ها لیتر محلول سیانوری و تفاله‌های سمی سنگ معدن می‌آید؟ این مواد خطرناک به حوضچه‌هایی عظیم به نام "سد باطله" پمپاژ می‌شوند. این سدها، گورستان‌های شیمیایی روبازی هستند که مقادیر غیرقابل تصوری از سیانور، فلزات سنگین مانند آرسنیک، جیوه، سرب و کادمیوم را در خود جای داده‌اند.
اینجاست که تراژدی آغاز می‌شود. این سدها، بمب‌های ساعتی هستند که تنها با یک خطا، یک سهل‌انگاری یا یک حادثه طبیعی می‌توانند منفجر شوند. یک نشت کوچک، یک شکاف در دیواره سد یا یک بارندگی شدید و سرریز شدن آن، کافی است تا یک فاجعه زیست محیطی در ابعاد غیرقابل تصور رخ دهد.
کافی است به فاجعه معدن طلای "بایا ماره" در رومانی در سال ۲۰۰۰ نگاه کنیم. شکستن دیواره سد باطله این معدن، ۱۰۰ هزار متر مکعب آب آلوده به سیانور و فلزات سنگین را وارد رودخانه‌های تیسا و دانوب کرد. نتیجه: مرگ بیش از ۸۰٪ از آبزیان در برخی نقاط، آلودگی آب شرب میلیون‌ها نفر و زخمی که پس از دو دهه هنوز بر پیکر طبیعت منطقه باقی است.
سوال جنجالی این است: آیا ما با اطمینان می‌توانیم بگوییم معادن طلای ایران، با استانداردهای فعلی، از چنین خطری مصون هستند؟ آیا نظارت‌ها آنقدر دقیق است که بتوانیم شب‌ها با خیال راحت بخوابیم و نگران سرنوشت رودخانه‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی پایین‌دست این معادن نباشیم؟
فراتر از سیانور: میراث نامرئی زهاب اسیدی معدن (AMD)
اما سیانور تنها قاتل این داستان نیست. حتی پس از بسته شدن یک معدن، میراث سمی آن تا قرن‌ها باقی می‌ماند. پدیده زهاب اسیدی معدن (AMD)، قاتل خاموش و صبوری است که از دل سنگ‌های باطله بیرون می‌آید. زمانی که کانی‌های سولفیدی (به‌ویژه پیریت) در معرض هوا و آب قرار می‌گیرند، اسید سولفوریک تولید کرده و آب را به شدت اسیدی می‌کنند. این آب اسیدی، فلزات سنگین را در خود حل کرده و جریانی سمی را روانه طبیعت می‌کند که برای صدها سال ادامه خواهد داشت.
این یعنی حتی اگر یک معدن طلا امروز با سودآوری بالا کار کند و فردا تعطیل شود، نسل‌های آینده ما باید هزینه تصفیه آب و خاک آلوده شده توسط آن را بپردازند. این یک بی‌مسئولیتی تاریخی است که در سکوت در حال وقوع است.
آیا راهی برای استخراج پاک وجود دارد؟ جسارت تغییر یا رضایت به وضع موجود؟
پاسخ مثبت است، اما نیازمند جسارت، سرمایه‌گذاری و تغییر نگرش است. علم شیمی که سیانور را به ما داد، جایگزین‌های کم‌خطرتری را نیز ارائه می‌دهد:
- لیچینگ با تیوسولفات: تیوسولفات یک جایگزین بسیار کم‌خطرتر برای سیانور است که سمیت آن هزاران بار کمتر است. اگرچه فرآیند آن پیچیده‌تر است، اما ریسک فاجعه زیست‌محیطی را به شدت کاهش می‌دهد.
- معدنکاری زیستی: استفاده از میکروارگانیسم‌ها و باکتری‌های خاص برای استخراج فلزات از سنگ معدن، یک فناوری انقلابی و سبز است که می‌تواند صنعت معدن را متحول کند.
سوال اینجاست: آیا صنعت معدن ایران و سیاست‌گذاران ما، جسارت و اراده لازم برای سرمایه‌گذاری روی این فناوری‌های نوین و پاک را دارند؟ یا ترجیح می‌دهند به روش‌های ارزان اما مرگبار قدیمی ادامه دهند و ریسک‌ها را به آینده و نسل‌های بعدی منتقل کنند؟
انتخاب با ماست: طلای درخشان یا آینده‌ای تاریک؟
داستان سیانور و طلا، داستان انتخاب میان سود کوتاه‌مدت و مسئولیت بلندمدت است. نمی‌توان اهمیت اقتصادی صنعت معدن را انکار کرد، اما چشم بستن بر روی خطراتی که این صنعت می‌تواند برای تنها سیاره‌ای که داریم ایجاد کند، خیانت به آینده است.
زمان آن رسیده که یک گفتگوی ملی و شفاف در مورد بهای واقعی استخراج طلا در ایران آغاز شود. زمان آن رسیده که شرکت‌های معدنی، نه بر اساس میزان طلایی که استخراج می‌کنند، بلکه بر اساس میزان مسئولیت‌پذیری‌شان در قبال محیط زیست قضاوت شوند. در غیر این صورت، روزی فرا خواهد رسید که در میان ویرانه‌های زیست‌محیطی نشسته‌ایم و شمش‌های طلای بی‌ارزش را در دست داریم و از خود می‌پرسیم: این درخشش به چه قیمتی بود؟
