سرمایه های بلااستفاده
چندی پیش، رضا بسطامی، رئیس سازمان نظام‌مهندسی ایران و بهرام شکوری، رئیس انجمن سنگ ایران در جلسه‌ای مشترک اظهار کردند که در حال حاضر دستگاه‌های حفاری پیشرفته‌ای در حوزه سنگ کشور داریم، اما از آنجایی که نیروی انسانی ماهر نداریم، به‌ناچار کارور (اپراتور) آنها را با درآمد ماهانه ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیون تومان از کشورهای افریقایی به‌خدمت می‌گیریم.در این جلسه اعلام شد که بهتر است کاروری دستگاه‌ها و تجهیزات مدرن به دانش‌آموختگان و فارغ‌التحصیلان رشته معدن واگذار شود، اما برای این منظور باید هم فرهنگ‌سازی انجام گیرد و هم آموزش‌های لازم، حتی به‌صورت آکادمیک، در دانشگاه‌ها ارائه شود. در گزارش امروز «روزگارمعدن» از احسان موسوی، استاد دانشگاه و فعال معدن و انوشیروان دلیریان، کارشناس و فعال معدن درباره ضرورت و نیاز بکارگیری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در حوزه اپراتوری دستگاه‌های حفاری نظرخواهی کردیم.
ضرورتی غیرقابل‌انکار
احسان موسوی ـ استاد دانشگاه و فعال معدن: لزوم استفاده از دانش‌آموختگان رشته معدن برای اپراتوری تجهیزات و ماشین‌آلات معدنی تا جایی است که موسسه «نگهداری و تجهیزات ژاپن» در تعریف ویژگی‌های کارور ماشین‌آلات و تجهیزات معدنی توانایی تنظیم شرایط بهینه، توانایی حفظ و نگهداری تجهیزات در شرایط بهینه، توانایی کشف کارکردهای غیرعادی تجهیزات و در نهایت توانایی اصلاح خرابی‌ها، را مورد تاکید قرار داده است. به‌صورت کلی، باید گفت باتوجه به اینکه حدود نیمی از هزینه‌های معدنکاری مرتبط با ماشین‌آلات و تجهیزات است، از این‌رو هدایت تجهیزات با استفاده از نیروهای کاردان، آموزش‌دیده و متعهد امری ضروری و غیرقابل‌انکار به‌شمار می‌رود. در کشور ما برای کاروری ماشین‌آلات امروزی، که تکنولوژی چندان بالایی هم نیاز ندارند، حداقل برخورداری از دیپلم فنی ضروری است، اما به استناد آماری که در سال ۱۳۹۸ منتشر شد، سطح سواد اپراتورها به شرح زیر بوده است: ۲ درصد فاقد سواد، ابتدایی ۵۱ درصد، زیردیپلم ۲۴ درصد، دیپلم ۲۰ درصد و فوق‌دیپلم ۳ درصد. چندی پیش هم ایمیدرو به‌عنوان مجری طرح توانمندسازی فارغ‌التحصیلان بخش معدن و صنایع معدنی فراخوان چهارمین دوره تربیت رایگان کارور دستگاه حفاری را اعلام کرد که از جمله شرایط داوطلبان مدرک تحصیلی راهنمایی قید شده است.
مقایسه هزینه-فایده
بر این اساس و باتوجه به هزینه‌های سرسام‌آوری که شرکت‌ها برای خرید و تعمیرات متحمل می‌شوند، استفاده از نیروهای فارغ‌التحصیل و دانش‌آموختگان رشته معدن بسیار ضروری است. شرکت‌های معدنی با انتخاب و آموزش صحیح کارور می‌توانند از توقف‌های طولانی‌مدت دستگاه‌ها و تجهیزات معدنی جلوگیری کنند و از سوی دیگر، از بروز خطاهای احتمالی ناشی از مشکلات فنی در ناوگان بارگیری و باربری جلوگیری کنند. پس ورود تکنولوژی‌های به‌روز و پیشرفته، لزوم استفاده از نیروهای متخصص را به‌همراه خواهد آورد و این اتفاقی است که دیر یا زود رخ خواهد داد، زیرا نقش کلیدی ماشین‌آلات و فناوری مدرن و روزآمد، برای توسعه و پیشرفت صنعت امری بدیهی است.
نقاط قوت و ضعف
مزیت‌های بکارگیری کارور متخصص بسیار است که می‌توان آنها را به‌صورت تیتروار در موارد زیر خلاصه کرد: بهره‌وری بهینه، کاهش هزینه، از طریق درگیر کردن مهندسان با فرآیندهای تولید، زمینه‌سازی برای ابداع روش‌های خلاقانه و نوآوری در عملیات، آشنایی و ارتباط موثر کارور متخصص با تکنولوژی‌های روز دنیا، سهولت انتقال مفاهیم و درک مسائل مرتبط به نیروهای دارای تخصص و ...اما درباره معایب این جایگزینی باید گفت استفاده از نیروهای متخصص بار اقتصادی و مالی بیشتری را به شرکت‌ها تحمیل خواهد کرد اما همان‌طور که اشاره شد، باتوجه به مزیت‌های موجود، افزایش دستمزد، محلی از اعراب نخواهد داشت.
بازنگری در ارزش‌های فرهنگی
مطمئنا نشاندن مهندس معدن پشت دستگاه حفاری یا دیگر تجهیزات معدن، بلافاصله امکان‌پذیر نیست و نیاز به فرهنگ‌سازی دارد، اما سوال اینجاست که آیا پزشکان متخصص یا جراحان نباید ابزار و دستگاه‌های تخصصی خود را بشناسند و در استفاده از آنها مهارت داشته باشند؟ بنابراین فرهنگ رایج در میان معدنکاران و تعریفی که از کارور در ذهن وجود دارد، باید تغییر پیدا کند و این تغییر از درون خود دانشگاه نشأت می‌گیرد. به‌عبارت دیگر، تعریف گرایش دانشگاهی خاص برای کاروری می‌تواند فرهنگ غالب را به‌تدریج تغییر دهد و جامعه هدف را به این کار ترغیب کند.
مشوق و محرک
تشویق و ترغیب فارغ‌التحصیلان رشته معدن را می‌توان در درجه اول جزو مسئولیت‌های سازمان مهندسی معدن دانست. علاوه بر این، راه‌اندازی رشته دانشگاهی مرتبط یا ارائه گواهینامه‌های معتبر و همچنین معرفی به شرکت‌های معدنکاری از دیگر مشوق‌هایی است که زمینه ورود جامعه هدف را به این حرفه فراهم می‌آورد. در نهایت، تغییر نگاه و فرهنگ غالب با افزایش نیاز شرکت‌های معدنی در استخدام نیروهای متخصص و ماهر سرعت بیشتری خواهد گرفت.
شکوفایی و نوآوری
مزیت دیگری که باید به آن به‌صورت مستقل اشاره کرد، این است که نیروهای دانشگاهی و فارغ‌التحصیل، در بیشتر گرایش‌ها، صاحب ایده و خلاق هستند، بنابراین تلفیق این توانایی با مهارت‌های اجرایی بستری مناسب ایجاد می‌کند تا ایده‌های نوآورانه به مرحله بلوغ برسند و شکوفا شوند. به‌عبارت دیگر، ارجاع کار عملی و اجرایی به دانش‌آموختگان و دانشجویان رشته معدن، از جمله اقدامات ضروری برای افزایش بهره‌وری و ایجاد زمینه شکوفایی و نوآوری است.
کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی
استفاده از ماشین‌آلات هوشمند و به‌روز و حذف تدریجی ماشین‌آلات قدیمی به خودی خود می‌تواند آسیب‌های وارده به محیط‌زیست را کاهش دهد و ماشین‌آلات مدرن هم کارور متخصص نیاز دارد. از سوی دیگر، نیروهای متخصص باتوجه به آگاهی و دانشی که نسبت به زمین و محیط‌زیست پیدا می‌کنند، نسبت به آن با حساسیت بیشتری برخورد می‌کنند. البته باید به این نکته اشاره کرد که در حال حاضر نیز دانشگاهی‌ها تاحدودی درگیر عملیات اجرایی هستند، اما هنوز فاصله بسیار زیادی با نقطه ایده‌آل وجود دارد.
در میان اخبار
تخصصی میان‌رشته‌ای
انوشیروان دلیریان ـ کارشناس و فعال معدن: رشته معدن، ویژگی‌ها و خصوصیات متفاوتی با بیشتر قریب به اتفاق رشته‌های فنی و مهندسی دیگر دارد. بااینکه رشته معدن در تقسیم‌بندی آکادمیک و دانشگاهی در زیرمجموعه رشته‌های فنی و مهندسی قرار گرفته، اما به‌گمان من، حوزه‌ای میان‌رشته‌ای و متشکل از حوزه‌های گوناگون علوم پایه است. بخش محاسباتی و علوم مرتبط با دانش معدنی این رشته، کاملا مهندسی است و ریشه در رشته ریاضی و فیزیک دارد. بخش مهارت‌ورزی و تجربی که در معدن بسیار حائزاهمیت است و وزن بالایی دارد، مربوط به علوم تجربی است و بخش آشنایی با علوم زمین و مسائل مرتبط با شناسایی و نحوه برخورد با مواد گوناگون به رشته زمین‌شناسی برمی‌گردد. بخش دیگری از این رشته که با ماشین‌آلات و ابزارآلات معدنکاری و استخراج سروکار دارد، زیرشاخه علوم فنی و حرفه‌ای یا رشته دانشگاهی ـ مهندسی مکانیک ماشین‌آلات است. خلاصه اینکه ما با رشته‌ای سروکار داریم که چنین دامنه وسیعی دارد و نیازمند دانشی گسترده و آگاهی وسیع و عمیق است؛ از محاسبات و اعداد و ارقام مرتبط با ریاضی ـ فیزیک و فنی و مهندسی گرفته تا آشنایی با مواد معدنی و تشکیلات زمین‌شناسی و... در اشل و مقیاس علوم مرتبط با زمین و زمین‌شناسی.وقتی حوزه‌ای چنین میدان گسترده‌ای از علوم گوناگون را به خود اختصاص داده و عصاره و چکیده‌ای از این علوم است، بدیهی است که هر فرد مرتبط با این رشته هم باید از سطحی از آگاهی و دانش مرتبط با حوزه فعالیت خود برخوردار باشد. در واقع، نقش تخصص، دانش، آگاهی و مهارت در هرکدام از بخش‌های رشته معدن بسیار پررنگ و ضروری است.
از پی‌جویی تا فرآوری
در این رشته از ابتدایی‌ترین مراحل که موضوع پی‌جویی و زمین‌شناسی است، تا انتهای خط که کانه‌آرایی و فرآوری است، نیازمند استفاده از ابزار و تجهیزاتی پیچیده و حساس هستیم. بنابراین کارور آنها باید آشنایی کاملی با ابزار داشته باشد و در استفاده از آن مهارت کافی پیدا کرده باشد. از طرف دیگر، معدنکار در مرحله اول با پدیده «زمین» سروکار دارد و در مرحله بعد با موادی که از دل «زمین» استخراج شده‌اند. بنابراین، فعال این بخش باید شناخت کافی نسبت به زمین‌شناسی داشته باشد و بتواند ارتباط موثری بین توانایی علمی و مهارت فنی و اجرایی خود ایجاد کند و از این مجموعه توانایی و مهارت برای شناسایی مواد معدنی، استخراج و فرآوری بهره ببرد، اما نشاندن دانش‌آموختگان و متخصصان بر صندلی کاروری نکات ظریفی دارد که نباید از آنها غافل شد.
در دوران گذار
ما در دوران گذار از معدنکاری سنتی و کلاسیک به‌سمت معدنکاری مدرن در حرکت هستیم. این موضوع از مهم‌ترین دلایلی است که لزوم استفاده از دانش‌آموختگان رشته معدن را در جایگاه کارور تجهیزات پررنگ‌تر و مهم‌تر می‌کند.علت این است که در معدنکاری مدرن، نقش بازدهی و بهره‌وری بیش‌ازپیش شده است. پس باید به افرادی میدان داد که بیشتر با این مفاهیم عجین هستند و اهمیت آن را بیشتر درک می‌کنند. علاوه بر این، در دوران معاصر شرایط تولید ماده معدنی سال‌به‌سال سخت‌تر می‌شود، به‌این‌ترتیب، برقراری توازن و انجام یک فعالیت اقتصادی تحت این شرایط و محدودیت‌ها، نیازمند برخورداری از دانش و آگاهی در کنار نگاه فنی به موضوع تولید است که به‌ندرت در فردی بدون دانش تخصصی یافت می‌شود.به‌عبارت‌دیگر، علوم نوینی که در تولید تجهیزات و ماشین‌آلات معدنی با تکنولوژی‌های روز استفاده می‌شود، موضوع داشتن آگاهی، داشتن مهارت در ارتباط با این ماشین‌آلات را بیش‌ازپیش می‌کند و باز مهر تاییدی است بر لزوم استفاده از افراد تحصیلکرده و متخصص در استفاده از ماشین‌آلات و تجهیزات بخش معدن.
حرفه‌ای باستانی
معدن یکی از قدیمی‌ترین فعالیت‌ها در میان اقوام بشری است و از قرن‌ها پیش انسان در حال استفاده از منابع زمین بوده است. افزایش جمعیت طی چند قرن اخیر هم، استفاده از مواد معدنی را بیش از گذشته کرده و به این ترتیب، ذخایر موجود کاهش چشمگیری داشته است، از این‌رو در حال حاضر با این موقعیت روبه‌رو هستیم که ذخایر سطحی و سهل‌الوصول مواد معدنی به‌زودی پایان می‌یابد و بشر به‌ناچار باید به‌سمت معدنکاری عمیق و زیرزمینی حرکت کند. هر دو این فعالیت‌ها نیاز به مهارت، دانش و تخصص بیشتر و دقیق‌تری نسبت به معدنکاری سطحی دارد.پس روشن است که امروزه فعالیت‌های مربوط به این رشته، هم دانش‌محور است و هم مهارت‌محور.
تخصصی که به چشم می‌آید
به‌واسطه داشتن تخصص و دانش آکادمیک، مهندسان معدن توانایی کافی برای استفاده اصولی و درست از قابلیت‌ها و ویژگی‌های ماشین‌آلات و تجهیزات دارند و این موضوعی نیست که بتوان از آن چشم پوشید.وقتی ماشین‌آلات یا تجهیزات با روش‌های درست و بجا مورد استفاده قرار گیرند، طول عمر مفید آنها افزایش پیدا می‌کند. استفاده از حداکثر راندمان و بازدهی یک ابزار یکی دیگر از مزایای مهم این جایگزینی است.ایجاد ارتباط مستمر و موثر بین تشکیلات و ساختار منابع انسانی فعال در معادن نکته مهم دیگری است. به‌عبارت‌دیگر، وقتی کارور ماشین‌آلات و تجهیزات معدنی دارای تخصص باشد، با نیازهای فنی و مهندسی و آنچه طراح و مجری نیاز دارد، بیشتر ارتباط برقرار می‌کند و بهتر آن را درمی‌یابد، چرا که درک آنها از شرایط، محدودیت‌ها و امکانات بیش از یک تکنسین تجربی یا یک کارگر ساده است.مورد بعدی که اهمیت بسیار بالایی دارد، افزایش ایمنی و بهداشت در محیط کار است. دانش و آگاهی نسبت به محیط کار و ابزار و وسایلی که استفاده می‌شود، ایمنی و بهداشت محیط کار را افزایش می‌دهد. علاوه بر این، کسی که دانش و تخصص کافی دارد، باتوجه به درک و شناخت بالاتری که نسبت به رشته تخصصی خود پیدا می‌کند، با موضوعات مرتبط با منابع‌طبیعی و محیط‌زیست آگاهانه‌تر برخورد می‌کند و نسبت به آن بی‌تفاوت نیست. هرچند باید بر این نکته هم تاکید کرد که همه آنچه گفته شد در فضایی کاملا ایده‌آل شدنی است و در کشورهایی که زیرساخت‌های آن به‌درستی شکل گرفته، می‌تواند رنگ واقعیت بگیرد.
سخن پایانی...
در این چند دهه، حرکت در بخش معدن برخلاف جهت درست معدنکاری بوده است و به‌جای اینکه، در کنار آموزش‌های تئوریک، بر افزایش مهارت و آموزش‌های تجربی و میدانی تاکید شود، تنها بر تئوری تمرکز شده است. از طرف دیگر، کاروران هم آموزش تخصصی نمی‌دیدند و تنها بر افزایش مهارت‌های تجربی آنها تمرکز می‌شد. این نقطه ضعف، متاسفانه نیروهای انسانی فعال در معدن را، بدون هیچ‌گونه درک مشترکی، رودرروی هم قرار می‌دهد و از میزان بهره‌وری می‌کاهد. باتوجه به اهمیت موضوع، این بحث را باز هم پی خواهیم گرفت.
